تک‌قطبی اردوغان

حزب حاکم عدالت و توسعه بن علی ییلدیریم وزیر حمل و نقل ترکیه را در کنگره این حزب در 22 می 2016/ دوم خرداد 95 در فضایی که تمامی برنامه‌های از پیش تعیین شده و کاملا همسو با اردوغان بود به عنوان نخست وزیر و رهبر جدید حزب جانشین داوداوغلوِ مستعفی کرد. ییلدیریم از زمانی که اردوغان شهردار استانبول بود و بعد از تاسیس حزب عدالت و توسعه در سال ۲۰۰۱ و نخست وزیر شدن اردوغان دوشادوش وی بود. اما نقطه آغازین و رسمی کنار گذاردن داوداوغلو و حضور ییلدیریم به‌عنوان دومین مقام عالی سیاسی ترکیه به پنجمین کنگره آک‌پارتی در 12 سپتامبر 2015  بازمی‌گردد. این کنگره که تحت تاثیر انتخابات 7 ژوئن و نخستین شکست آک‌پارتی بعد از سیزده سال در انتخابات پارلمانی برگزار شد کاملا چهره داوداغلو را به عنوان رهبر حزب مخدوش ساخت. داوداغلو قصد داشت تا چهره های نزدیک به خود نظیر لطفی الوان، علی ساریکایا و ضیا آلتون ییلدیز را در کمیته حزبی قرار دهد. وی همچنین از گنجاندن نام «بن علی ییلدیریم» در این فهرست خودداری نمود. این تلاش ها اما نتیجه عکس داد و اردوغان که از این فهرست اطلاع یافته بود در یک اقدام رو به جلو با جمع آوری امضا از نامزدی بن علی ییلدیریم به عنوان رهبر آک پارتی حمایت کرد. داوداوغلو هم که بازی را به ییلدیریم باخته بود بلافاصله فهرستی از افراد مورد علاقه اردوغان برای کمیته های اجرایی تهیه می کند که در این فهرست 50 نفره نام هیچ یک از افراد نزدیک به داوداوغلو به چشم نمی خورد. با این حال وضعیت برای نخست وزیر به یک شرایط بی‌بازگشت بدل گشته بود و اردوغان تصمیم خود را برای کنار گذاردن داوداوغلو از صحنه سیاسی اول ترکیه گرفته بود.
اما اردوغان برای این که به نقطه کنونی در حاکمیت حزبی و رویکرد تمامیت خواهانه اجرایی دست یابد سه مرحله را پشت سر گذارد. مرحله نخست آماده سازی برای دوره حکومت تک قطبی اردوغان بود که در سال 2011 زمانی که حزب حاکم عدالت و توسعه با 50 درصد آرا یک پیروزی خیره کننده در انتخابات مجلس به دست آورد، رخ داد. مرحله دوم 10 اوت 2014  بود که گذار به دوره حاکمیت تک قطبی اردوغان بود که وی با بیش از 50 درصد آرا  به عنوان ریاست‌جمهوری که برای نخستین بار مستقیما از سوی مردم انتخاب می‌شد بر این جایگاه نشست و مرحله سوم 4 می 2016 بود که دوره ظهور حاکمیت تک قطبی اردوغان می‌باشد که وی به داوداوغلو برای کناره گیری از نخست وزیری و ریاست حزب فشار وارد آورد. 
اردوغان همچنین برای این تغییر و تحولات در کادر رهبری حزبی و مدیریت اجرایی موقعیت زمانی مناسبی را در نظر گرفت. این تغییرات در زمانی رخ داد که احزاب اپوزیسیون در وضعیت مناسبی به سر نمی‌برند. حزب دموکراتیک خلق به دلیل درگیری‌های دولت و پ.ک.ک تحت فشار قرار گرفته و اکنون با تصویب منع مصونیت قضایی نمایندگان پارلمان ترکیه، این حزب بیش از گذشته تحت فشار است. از سوی دیگر شرایط در درون حزب حرکت ملی چندان مساعد نیست و اختلافات بر سر ریاست حزب ادامه دارد. خانم مارال آک شَنَر وزیر کشور سابق ترکیه قصد دارد با توسل به حکم دادگاه و با برگزاری کنگره فوق العاده به ریاست «دولت باغچه‌لی» بر حزب خاتمه دهد و جانشین وی شود. همچنین منع مصونیت قضایی نمایندگان پارلمان، اختلافات در حزب جمهوری‌خواه خلق را به اوج رسانده است و همه اینها در حالی بود که آک‌پارتی به لحاظ اقتدار حزبی در وضعیت مناسبی به سر می‌برد.
اما هدف اردوغان از انتخاب ییلدیریم به عنوان نخست‌وزیر و ریاست آک‌پارتی را می‌بایست در مهم‌ترین پروژه رئیس جمهور در تغییر قانون اساسی و گذار از سیستم پارلمانی به ریاستی دانست که یکی از دلایل کنارگذاردن داوداوغلو مخالفت با همین طرح بود. همچنین رئیس جمهور قصد دارد تا سال 2023 بعد از تصویب قانون اساسی جدید، مساله کردها در جنوب شرق ترکیه را حل و فصل کرده و برنامه تقویت نیروهای نظامی را محقق سازد. از سوی دیگر اردوغان در تلاش است تا برخی پروژه‌ها نظیر ساخت تونل استانبول و پل چانکایا را تا همین سال به اتمام برساند و شخص ییلدیریم با تجربه دو دهه فعالیت در حوزه حمل و نقل می‌تواند گزینه‌ خوبی برای پیش‌برد برنامه‌های کلان عمرانی رئیس‌جمهور باشد. در واقع ییلدیریم در طول این سالها در این حوزه مهره مهمی برای اردوغان در اجرای پروژه‌هایی بود که بسیاری آن را پروژه‌های «متحیر کننده» می‌نامیدند و اجرای همین پروژه‌ها نقش زیادی در افزایش محبوبیت اردوغان ایفا کرد. از پروژه‌های تکمیل شده توسط ییلدیریم می‌توان ساخت جاده‌های جدید و خطوط راه آهن سریع السیر را نام برد که یکی از مهمترین پروژه‌ها، ساخت اولین تونل در تنگه بسفر است که در سال ۲۰۱۳ افتتاح شد و اکنون این تونل روزانه ده‌ها هزار نفر را در یک خط ریلی زیر آب جابه‌جا می‌کند.
این برنامه‌ها سبب می‌شود تا اردوغان بر روی چهره‌ای سرمایه‌گذاری کند که کاملا با وی همسو بوده و خللی در برنامه‌های وی به وجود نمی‌آورد. ییلدیریم نیز در صحن کنگره حزب در تایید رویکردهای اردوغان در اولین اظهارات خود به مهم‌ترین مأموریتش یعنی تغییر نظام پارلمانی به ریاستی اشاره کرد و از ادامه جنگ علیه داعش و نیروهای کرد در داخل ترکیه و سوریه سخن به میان آورد. 
در عرصه روابط خارجی داوداوغلو به عنوان چهره‌ای که به دنبال روابط گسترده با غرب بود همواره تلاش می‌کرد تا مسایلی مانند پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا و موضوع لغو ویزا با این اتحادیه را پیگیری نماید که این موضوع مورد نظر اردوغان نبود. اردوغان بیشتر در پی آن است تا بر تحولات منطقه‌ای مسلط شود و با کشورهایی نظیر عربستان و قطر روابط نزدیک برقرار سازد. از این رو به نظر می‌رسد تکیه زدن ییلدیریم بر مسند نخست‌وزیری ترکیه می‌تواند مقوم رویکردهای اردوغان در تحولات منطقه‌ای باشد. در موضوع سوریه می‌توان انتظار داشت ترکیه موضع خود را در حمایت از گروه‌های تروریستی نظیر جبهه النصره و جیش‌الفتح تقویت نماید و بر آتش جنگ در این کشور بیش از گذشته بدمد. در این راستا موضوع تقویت همکاری‌های ترکیه با عربستان قابل پیش‌بینی است. از سوی دیگر در خصوص روابط ترکیه با ایران که حتی در نقطه کانونی اختلاف در پرونده سوریه با توقف مواجه نشد ( در این میان از نقش داوداوغلو به عنوان فردی که در آک‌پارتی بیشترین نگرش مثبت نسبت به روابط با ایران را داشت به سادگی نمی‌توان عبور کرد ) می‌توان گفت با آمدن ییلدیریم که از دیدگاهی کاملا همسو با اردوغان برخوردار است تا اندازه‌ای روابط میان آنکارا- تهران به برخی محرک‌های جدید نیاز خواهد داشت.
در حوزه بین‌المللی نیز به نظر می‌رسد اتحادیه اروپا تلاش می‌کند تا خود را با شرایط جدید در ترکیه هماهنگ سازد چرا که مساله لغو روادید با ترکیه و مساله آوارگان از دستورکارهای مهم این اتحادیه در روابط با ترکیه می‌باشد. در این راستا چهارم خرداد‌ماه رییس‌جمهوری ترکیه و صدراعظم آلمان توافق کردند مذاکرات میان آنکارا و اتحادیه اروپا برای سفر بدون روادید شهروندان ترک به کشورهای عضو این اتحادیه ادامه پیدا کند.
از سوی دیگر پیش‌بینی می‌شود با توجه به این که برای اردوغان موضوع پیوستن ترکیه به اتحادیه اروپا از اولویت بالایی برخوردار نیست با آمدن ییلدیریم تمایل آنکارا برای تداوم مذاکرات با بروکسل کاسته شده و این فرایند با تاخیر بیشتری مواجه شود.
در پایان می‌توان گفت علی‌رغم این که اردوغان حاکمیت در ترکیه را در قبضه کامل خود قرار داده است و درصدد تحقق رویای نوعثمانی است اما شکاف‌های درون حزبی و جدایی چهره‌های شاخص آک‌پارتی از قطار آک‌پارتی می‌تواند برای آینده حاکمیت رئیس‌جمهور چالش‌ برانگیز باشد. ائتلاف نیروهای موسس آک‌پارتی و احتمالا انشعاب حزبی رویدادی است که می‌تواند صحنه آینده سیاسی ترکیه را دستخوش تحولات بیشتری نماید.


*کارشناس مسایل ترکیه
هفته‌نامه خبری، تحلیلی مثلث ـ سال ششم ـ شماره سیصد و ده ـ 8 خرداد 95 ـ صفحه 55