با روی کار آمدن ترامپ در آمریکا معادلات متفاوت شد. چشم اندازهایی برای تقویت موضع روسیه در اوکراین و احتمال یک آتش بس نمایان شد. نتیجه عملی این رخدادها در اوکراین به نوعی میتواند به بازگشت روسیه به قفقاز منجر شود. روندی که به نظر میرسد در ایروان درک شده است و ماشین دولت پاشینیان سرعت خود در دوری از روسیه و حرکت به سمت غرب را کاهش داده البته که هنوز متوقف نشده است.
تاریخ انتشار :پنجشنبه ۸ خرداد ۱۴۰۴ ساعت ۱۴:۳۹
کد مطلب : 25421
در سمت روسیه نیز تحولاتی رخ داده است. بر همکان آشکار بود که رویکرد روسیه در حمایت از جمهوری آذربایجان و یا به عبارت صحیحتر در عدم حمایت جدی از ارمنستان در برابر جمهوری آذربایجان به نیازهای آنی و فوری روسیه در جنگ اوکراین باز میگشت و یک رویکرد پایدار بلند مدت مبتنی بر منافع منطقهای روسیه در قفقاز جنوبی نبود. بنابراین جای تعجب ندارد که با پویاییهای شکل گرفته در حول بحران اوکراین، در سیاست روسیه در قفقاز جنوبی هم تغییراتی که عموما هم خوشایند باکو نیست حادث شود. این تغییرات با سیاستهای جمهوری آذربایجان که بخش مهمی از آن با تهییج و تحریک ترکیه صورت میپذیرد و بی تاثیر از تحولات سوریه نیست تشدید شد. در بستر چنین فضایی حادثه هواپیمایی جمهوری آذربایجان در خاک روسیه تغییر مسیر را عیانتر کرد. در نتیجه همه این تحولات شاهد سفر دو روزه سرگی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه به ارمنستان و انتشار عکس با زمینه کوههای آرارات هستیم. عکسی که پیامهای مهمی میتواند برای ترکیه و جمهوری آذربایجان داشته باشد. هر چند هنوز نمیتوان با قطعیت صحبت کرد ولی شواهد موجود حاکی از تغییر بازی روسیه در قفقاز و درک این مساله در ایروان است. روندی که معادلات را وارد پیچیدگیهای جدیدی خواهد کرد و قبل از رسیدن به سرانجامی مشخص شاهد زورآزماییهای جدید در قفقاز خواهیم بود. در این خصوص تیگران ملویان تحلیلگر اندیشکده شورای امور بین‌الملل روسیه (ریاک) مقالهای نوشته و به بررسی ابعاد مختلف روابط روسیه و ارمنستان و چشم‌انداز پیش‌روی تعاملات دو کشور می‌پردازد. ترجمه این مقاله صرفا در راستای انعکاس دیدگاه کارشناسان مختلف منتشر میشود.
مقدمه
روابط بین روسیه و ارمنستان در طول تاریخ به دلیل نزدیکی بین دو ملت و سطح بالای اعتماد میان طرفین؛ متمایز و ویژه بوده است. با این حال از سال ۲۰۲۲ سردی در روابط دوجانبه مشاهده میشود. جنگ دوم قره‌باغ و نتایج آن در کنار تعدد چالش‌های سیاست‌خارجی روسیه تأثیر قابل توجهی بر وضعیت روابط روسیه و ارمنستان و به طور کلی بر شرایط قفقازجنوبی داشته است. روندهای کنونی در عرصه بین‌المللی، روسیه و ارمنستان را مجبور به بازنگری در رویکردهای خود در قبال همکاری‌های دوجانبه کرده است. در این میان تمرکز مسکو بر توسعه روابط اقتصادی با دیگر بازیگران منطقهای از جمله ترکیه و جمهوری آذربایجان استوار است حال آن‌که ایروان ضمانت‌های امنیتی را در اولویت قرار داده است. در این مرحله مسائل سیاسی و امنیتی نقش چندانی در روابط دو کشور بازی نمی‌کنند. آشفتگی ژئوپلیتیکی، مشکلاتی را در توانایی روسیه و ارمنستان برای برآورده کردن انتظارات متقابل آشکار کرده و منجر به فرسایش جدی روابط دو کشور شده است. این موضوع ابتدا تنها در حوزه سیاسی-نظامی قابل مشاهده بود با این حال با تصویب پیش‌نویس قانون "آغاز روند الحاق ارمنستان به اتحادیه اروپا"، خطر گسترش آن به کل مجموعه روابط دوجانبه وجود دارد. با این حال و در شرایط بحران در روابط دو کشور، مقامات روسی بارها اعلام کرده‌اند که همچنان ارمنستان را به عنوان متحد خود در قفقازجنوبی در نظر داشته و به گفتگوی سازنده با ایروان متعهد هستند.
روند حل و فصل مناقشه ایروان-باکو و تأثیر آن بر تعاملات روسیه و ارمنستان
در چارچوب حل و فصل مناقشه ارمنستان و جمهوری آذربایجان، می‌توان سیاست‌خارجی ارمنستان را در قالب یک محتوای جدید مبتنی بر 4 محور مورد توجه قرار داد که تا حدی روابط میان مسکو و ایروان را در مرحله فعلی تبیین می‌کنند.
اول، سیاست فعلی ارمنستان حول ایده امکان همزیستی مسالمت‌آمیز با جمهوری آذربایجان و عادی‌سازی روابط با ترکیه با انتظار بازگشایی مرز ارمنستان و ترکیه بنا شده است. در این زمینه تغییر موضع رسانه‌های ارمنی نسبت به روسیه قابل توجه است. در فضای موجود انتقاد از مسکو در رسانه‌های ارمنی افزایش و همدردی با روسیه به عنوان شریک سیاسی اصلی در آگاهی جمعی مردم ( براساس نظرسنجی‌های صورت گرفته ) کاهش یافته است. طبق نظرسنجی که توسط موسسه بین‌المللی جمهوری‌خواهان (IRI) در دسامبر 2023 در ارمنستان صورت گرفت؛ روسیه در کنار ترکیه و جمهوری آذربایجان به عنوان مهم‌ترین تهدیدهای سیاسی علیه ارمنستان معرفی شد. در نظرسنجی دیگر توسط دفتر نمایندگی ارمنستان در انجمن بین‌المللی گالوپ در سال ۲۰۲۴، کشورهای زیر به ترتیب به عنوان مهم‌ترین دوستان ارمنستان معرفی شدند: فرانسه (78.1%)، هند (68.5%)، ایران (58.7%)، آمریکا (41%)، چین (38%)، گرجستان (34%)، آلمان (32%) و روسیه (29.7%).
تصویر روسیه در ارمنستان به صورت عمده پس از وقایع سال 2021، همزمان با عبور نیروهای مسلح جمهوری آذربایجان از مرز و ورود آنها به بخش‌های کوهستانی مناطق سیونیک و گغارکونیک به شدت مخدوش شد. واکنش محتاطانه مسکو و سازمان پیمان امنیت جمعی به این رویداد از سوی جامعه ارمنستان و ایروان مغایر با روح اتحاد ارزیابی شد.
دوم، تلاش برای یافتن جایگزین مناسب برای روسیه و خلاء امنیتی ناشی از آن مدت‌ها است که توسط ارمنستان آغاز شده است. در این راستا ایروان مسیر تنوع‌بخشی به ارتباطات نظامی-سیاسی و جلب حمایت بازیگران فرامنطقه‌ای را در پیش گرفته است. ارمنستان به دنبال آن است تا از طریق نزدیکی به هند، ایالات‌متحده، اتحادیه اروپا و به ویژه فرانسه از آنها به عنوان وزنه تعادل در برابر حضور فزاینده ترکیه در قفقازجنوبی استفاده کند. در این چارچوب ایروان تصویب اسناد مشارکت استراتژیک با کشورهای مختلف را مورد توجه قرار داده است. منشور مشارکت راهبردی ارمنستان با آمریکا و هلند به ترتیب در ژانویه و مارس 2025 به امضا رسید. علاوه بر این در فوریه ۲۰۲۵ ارمنستان از تدوین پیش‌نویس سند مشارکت جامع استراتژیک با جمهوری اسلامی ایران خبر داد. اولین سند از مجموعه اسناد راهبردی ارمنستان در سال 2024 با گرجستان به امضا رسید. این سند با توجه به نقش گرجستان به عنوان مبدا ورود کمک‌های نظامی و بشردوستانه غرب به ارمنستان در صورت تشدید درگیری ایروان و باکو حائز اهمیت است.
سوم، توافق بر سر مفاد توافقنامه صلح با جمهوری آذربایجان و تقویت تماس‌های نظامی-سیاسی با کشورهای ثالث، نیاز ارمنستان به حضور مرزبانان روسی را کاهش داد. نیروهای روسی تا پایان سال ۲۰۲۴ فرودگاه بین‌المللی زوارتنوتس را ترک کرده و حضور در مرز ارمنستان و ایران را خاتمه دادند. علاوه بر این از اول مارس ۲۰۲۵ ایست بازرسی مارگارا در مرز ارمنستان و ترکیه به نیروهای ارمنی تحویل داده شد. نیروهای روسی از سال 1991 در مرزهای ارمنستان حضور داشته‌اند، از این‌رو تحولات اخیر را می‌توان به عنوان یکی از پیامدهای بازنگری ایروان در روابطش با مسکو مورد توجه قرار داد. به موازات خروج نیروهای مرزی روسیه، ارمنستان یک مأموریت نظارتی اتحادیه اروپا را در مرز با جمهوری آذربایجان مستقر کرد.
اگرچه در گرایش رهبری سیاسی ارمنستان به سمت غرب شکی نیست، اما در عین حال ایروان شتابی برای کنار گذاشتن کامل حضور نیروهای روسی از منطقه ندارد. به عنوان مثال موضوع خروج پایگاه نظامی 102 روسیه از ارمنستان در دستور کار نیست. به این ترتیب توافق‌های دوجانبه با روسیه همچنان یکی از عناصر کلیدی معماری امنیتی ارمنستان به شمار می‌رود و تا زمانی که متحدان جدید ارمنستان گزینه جایگزینی را در قالب پذیرش تعهدات دفاعی به ایروان ارائه ندهند، پابرجا خواهد ماند.
چهارم، ارمنستان در سال ۲۰۲۴ مشارکت خود در سازمان پیمان امنیت دسته جمعی را متوقف کرد، اما در حال حاضر ایروان با در نظر گرفتن خطرات احتمالی، عجله‌ای برای ترک این سازمان ندارد. ارمنستان در شرایط فعلی همکاری با روسیه را در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیایی ترجیح می‌دهد. عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی واجد مزایای اقتصادی برای ارمنستان است، این در حالی است که از تضمین‌های امنیتی متحدان سنتی خود ناراضی است.
وضعیت و چشم‌انداز همکاری‌های نظامی-فنی روسیه و ارمنستان
تمایل ایروان برای تامین سلاح و تجهیزات نظامی از کشورهای فرامنطقه‌ای در راستای حل مشکلات امنیتی این کشور، شدت همکاری نظامی-فنی میان مسکو و ایروان را تحت تاثیر قرار داده است. در سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۲۰، روسیه ۹۴ درصد از واردات اسلحه ارمنستان را به خود اختصاص داد. تا سال ۲۰۲۴ وابستگی ارمنستان به روسیه در زمینه تجهیزات نظامی به ۱۰ درصد کاهش یافت. کاهش تقریباً ۸۴ درصدی با انعقاد قراردادهای تسلیحاتی با دهلی‌نو و پاریس و تمرکز بیشتر بر تولید تسلیحات بومی جایگزین شد.
طبق قراردادهای امضا شده در سال ۲۰۲۳، فرانسه تاکنون ۲۴ دستگاه خودروی سبک زرهی باستیون و مجموعه‌ای از دستگاه‌های دید در شب ساخت شرکت سافران را به ارمنستان تحویل داده است. علاوه بر این قراردادهایی جهت خرید سلاح‌های دفاعی از جمله سه رادار GroundMaster 200 که قادر به شناسایی موشک‌های زمین به هوا هستند، میان طرفین به امضا رسید. در همان سال مذاکراتی در مورد عرضه سامانه‌های موشکی میسترال ۳ به ارمنستان انجام شد. در سال ۲۰۲۴ قراردادهای جدیدی بین پاریس و ایروان امضا شد که در چارچوب آن ارمنستان قرار است سلاح‌های تهاجمی و واحدهای توپخانه خودکششی سزار را از فرانسه خریداری کند.
روابط نظامی-فنی میان ارمنستان و هند نیز به طور پیوسته در حال توسعه است. از سال ۲۰۲۲ قراردادهایی میان ایروان و دهلی‌نو برای تهیه سلاح‌های مختلف امضا شده است که عبارتند از: سامانه راکت‌انداز چندگانه پیناکا با کالیبر ۲۱۴ میلی‌متر، سامانه‌های موشکی ضد تانک کنکورس، خمپاره‌انداز و مهمات مختلف. در ادامه همکاری‌های نظامی میان دو کشور قرارداد خرید سامانه‌های توپخانه‌ای 155 میلیمتری (ATAGS)، هویتزرهای خودکششی و یدک‌کش، سامانه‌های ضد پهپاد و سامانه Akash 1S به امضا رسید و انتظار می‌رود موشک‌های MR-SAM و سامانه میان‌برد Akash-NG نیز در آینده خریداری شوند. با توجه به مطالعه دقیق ارمنستان در مورد قابلیت‌های سامانه Akash-NG و خرید موشک ضدهوایی Akash 1S، می‌توان گفت که ایروان تا حدودی سیستم‌های دفاع هوایی روسی را به نفع نمونه‌های هندی کنار گذاشته است. در عین حال طرحی به منظور مدرن‌سازی جنگنده‌های روسی Su-30SM ارمنستان و تجهیز آن به سیستم‌های الکترونیکی، رادارها و موشک‌های مدرن هندی مانند Astra BVRM و Smart Anti-Airfield Weapon در دستور کار قرار دارد.
به این ترتیب شکست ارمنستان در جنگ با جمهوری آذربایجان و از دست دادن قره‌باغ سبب تغییر در روندهای امنیتی ایروان شد. ارمنستان در چهار سال گذشته تعامل موثر با بازیگران کلیدی بین‌المللی را به عنوان محور تقویت امنیت و حاکمیت ملی خود مورد توجه قرار داده است. در مجموع در سالهای ۲۰۲۲-۲۰۲۳ و 2024-2023 ارمنستان قراردادهایی به ارزش ۱.۵ میلیارد دلار و 250 میلیون دلار به ترتیب با هند و فرانسه به امضا رساند. این در حالی است که آخرین قرارداد دفاعی با روسیه که در سال ۲۰۲۱ امضا شد، بالغ بر ۴۰۰ میلیون دلار بود و به طور کامل نیز اجرا نشد.
شایان ذکر است تعامل ایروان با دهلی‌نو و همچنین تهران، هیچ چالش جدی برای روسیه ایجاد نمی‌کند. به نظر همکاری نظامی-فنی میان ارمنستان و هند برای مسکو قابل قبول‌تر از مدل همکاری با ایالات‌متحده و کشورهای اتحادیه اروپا است. مورد اخیر با تهدید حضور احتمالی کشورهای عضو ناتو در مرزهای روسیه و غربی شدن دولت ارمنستان، به ویژه در حوزه حساسی مانند امنیت، مورد توجه قرار می‌گیرد.
وضعیت و چشم‌انداز همکاری‌های اقتصادی روسیه و ارمنستان
روابط اقتصادی میان ارمنستان و روسیه، علی‌رغم گام‌های اعلامی ایروان به سوی اروپا و وجود تنش سیاسی در روابط با مسکو، همچنان گسترده است. در سال ۲۰۲۴ روسیه بیش از 40 درصد (۱۲.۴ میلیارد دلار) از کل گردش مالی تجاری ارمنستان را به خود اختصاص داد و به بزرگ‌ترین شریک تجاری این کشور تبدیل شد. در این دوره زمانی تمام کشورهای اتحادیه اروپا روی هم رفته پس از چین (۲.۸۲ میلیارد دلار) و امارات (۵.۳۳ میلیارد دلار) در رتبه چهارم فهرست بزرگ‌ترین شرکای تجاری ارمنستان قرار گرفتند. در عین حال ۹۵ درصد از تجارت ارمنستان در چارچوب اتحادیه اقتصادی اوراسیایی (شامل واردات و صادرات) با روسیه است.
در کنار روابط تجاری، حجم سرمایه‌گذاری‌های انباشته روسیه در ارمنستان نیز در حال افزایش است و در سال 2024 به 4 میلیارد دلار رسید که افزایش دو برابری را نسبت به سال 2022 نشان می‌دهد. به طور خاص میزان حمل و نقل جاده‌ای بار، ماموریت‌های تجاری شرکت‌های روسی و سفرهای توریستی افزایش یافته است (روس‌ها 40 درصد از کل گردشگران ارمنستان در سال 2024 را تشکیل دادند). همزمان با تشدید فشار تحریم‌ها بر روسیه، ارمنستان به یک مرکز مهم ترانزیت برای صادرات مجدد تعدادی از کالاهای غربی و روسی تبدیل شد. صادرات از ارمنستان به روسیه در سال 2022 در مقایسه با سال 2021، 187 درصد افزایش یافت؛ بخش قابل توجهی از این رشد از صادرات مجدد حاصل شد. در مورد ترانزیت محصولات روسی، در نیمه اول سال 2024 حجم محصولات صادراتی ارمنستان 2.3 برابر بیشتر از رقم مشابه سال 2023 بود. این رشد عمدتاً به دلیل عرضه طلا و الماس روسیه به امارات متحده عربی از طریق ارمنستان بوده است. به این ترتیب ایفای نقش یک کشور ترانزیتی به رشد اقتصادی ارمنستان کمک کرد. طبق نتایج سالهای 2024-2021، میانگین رشد اقتصادی ارمنستان 8.15 درصد بوده است. این مسئله به ارمنستان امکان داد تا هزینه‌های دفاعی خود را بین سالهای 2022 تا 2024 تا دو برابر افزایش دهد.
در مجموع واردات موازی به مهم‌ترین دلیل افزایش تجارت میان روسیه و ارمنستان و رشد تولید ناخالص داخلی این کشورِ قفقازجنوبی تبدیل شده است. با این حال این پدیده نسبتاً کوتاه‌مدت بوده و در میان‌مدت پایدار نماند. به عنوان مثال در نیمه اول سال 2024 صادرات ارمنستان به روسیه در مقایسه با مدت مشابه در سال 2023، 21.1 درصد یا 376 میلیون دلار کاهش یافته است. در جریان حل و فصل مناقشه اوکراین، کاهش تدریجی تحریم‌های ضد روسی و تنوع‌بخشی به کانال‌های تأمین کالاهای وارداتی؛ حفظ میانگین ارزش گردش مالی تجاری موجود برای روسیه و ارمنستان دشوار خواهد بود.
اخیراً ایروان در تلاش برای کسب امتیاز از اتحادیه اقتصادی اوراسیایی و اتحادیه اروپا، کارت بازی در قالب رویکرد همگرایی در ساختارهای اروپایی را مورد توجه قرار داده است. در مسکو این رویکرد به عنوان آغاز فرآیندهای جدایی ایروان تلقی میشود که میتواند پیامدهای خاصی برای اقتصاد ارمنستان به همراه داشته باشد. در این شرایط بازنگری در توافقات دوجانبه فعلی با ارمنستان اجتناب‌ناپذیر به نظر میرسد. تغییر در مسیر اقتصادی ارمنستان پس از تنوع‌بخشی به ارتباطات نظامی-سیاسی میتواند تاثیرات منفی زیادی برای کل روابط روسیه و ارمنستان به دنبال داشته باشد.
حرکت به سمت مرحله‌ای نوین در روابط روسیه و ارمنستان
از سرگیری تعامل بین دو کشور در وهله اول نیازمند اعتمادسازی است. برای مثال ارمنستان به رویکرد روسیه و جمهوری آذربایجان نسبت به کریدور زنگزور بسیار حساس بوده و آن را به عنوان سیاست مشترک مسکو و باکو تلقی می‌کند. از این‌رو شفافیت موضع روسیه در این زمینه و اعلام عدم تهدیدزا بودن پیشنهادهای مسکو در خصوص این مسیر برای امنیت ملی ارمنستان ضروری است. به نوبه خود ایروان نیز بایستی از تصمیمات عجولانه و احساساتی خودداری کند. نمونه عینی این مسئله به رسمیت شناختن تعهدات مندرج در اساسنامه رم دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) از طرف ارمنستان در مارس 2023 و تصویب آن در اکتبر همین سال در پارلمان ارمنستان است. این اقدام با توجه به حکم بازداشت ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه از جانب این نهاد، مشکلات روابط میان دو کشور را بیش از پیش تعمیق بخشید.
بدترین سناریو در شرایط فعلی ادامه‌ی روند اتهامات متقابل و عمومی است. مؤثرترین اقدام برای بهبود روابط تشدید فعالیت از طریق کانال‌های ارتباطی غیرعمومی است. از طرفی در دستور کار قرار گرفتن مسائل کمتر چالشی در روابط دوجانبه، افزایش تعداد جلسات و همکاری نزدیک در سطح وزارتخانه‌ها و گروه‌های کارشناسی مربوطه از جمله گسترش دستور کار کمیسیون بین پارلمانی دو کشور میتواند تأثیر مثبتی بر روابط داشته باشد.
علاوه بر این تلاش برای ایجاد فضایی مثبت در گفتگوهای عمومی دوجانبه حائز اهمیت است. در این میان بازسازی تصویر ارمنستان و روسیه در رسانه‌ها اقدامی رو به جلو محسوب میشود. در عین حال احیای روایت‌های مثبت از طریق افزایش تبادلات دانشگاهی، فرهنگی و بشردوستانه، افزایش تعداد بسترهای گفتگوی مدنی و تبلیغ فعال این ابتکارات در فضای اطلاعاتی امکان‌پذیر است. ایجاد بسترهای مجازی به عنوان ابزاری برای تقویت روابط دو جانبه در چارچوب مجمع سالانه بین منطقهای روسیه و ارمنستان در حوزه‌های مختلف تجاری، تولیدی و اجتماعی مثمرثمر خواهد بود.
ایجاد یک چارچوب حقوقی به عنوان بستر و پیشران توسعه روابط دو جانبه نیازمند توجه ویژه است. روند مشابهی در روابط میان روسیه و جمهوری آذربایجان در جریان امضای بیانیه تعامل متفقین در سال 2022 رُخ داد. ارمنستان نسبت به امضای این سند محتاط بود. در ایروان نگاه بسیار منفی به این بیانیه وجود دارد و آنها درک درستی از چگونگی تأثیر این امر بر روابط روسیه و ارمنستان ندارند. توافق مشابه میتواند تعامل رسمی بین مسکو و ایروان را به مسیر سازنده بازگرداند.
نکته پایانی ضرورت توجه به کمبود نمایندگی سازمان‌های جامعه‌شناختی روسی در ارمنستان است. چنین سازمان‌هایی نقش موثری در سنجش احساسات و به ویژه تغییر تصویر روسیه در دیدگاه مردم محلی دارند. فقدان چنین مطالعاتی نبود تصویر عینی و تدوین توصیه‌ها و سیاستهای نادرست را به دنبال خواهد داشت.
نتیجه
روابط روسیه و ارمنستان به سرعت و به طور قابل توجهی در حال تغییر است. در گذشته‌ای نَه چندان دور ارمنستان نَه تنها حوزه منافع ویژه روسیه در قفقازجنوبی بلکه نقطه محوری طرح‌ریزی حضور روسیه در این منطقه بود. امروزه چنین حضور و نفوذی مورد تردید قرار گرفته است. ارمنستان در پی یافتن جایگزین‌هایی به منظور مشارکت در حوزه‌های امنیتی و اقتصادی، روابط نزدیک‌تر با بازیگران فرامنطقه‌ای را مورد توجه قرار داده است. این مسئله فضای کنشگری روسیه در بازیابی جایگاه خود در قفقازجنوبی را محدود ساخته است. برای بازگشت روابط بین روسیه و ارمنستان به سطح پیشین، تنها تمایل و توانایی‌های مسکو کافی نبوده و گام‌های متقابل از سوی ایروان نیز لازم و ضروری است. در چارچوب رویارویی میان روسیه و غرب، چرخش‌های مداوم ارمنستان مانع از احیای جامع روابط موجود میشود. عضویت همزمان ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیایی و اتحادیه اروپا و همچنین گسترش تعامل نظامی-سیاسی ایروان با غرب برای مسکو غیرقابل قبول است. این امکان وجود دارد که در آینده دریچه‌ای از فرصت‌ها برای ایروان باز شده و ارمنستان بتواند نقش "نقطه اتصال" فضاهای اقتصادی اوراسیا و اروپا را ایفا کند. با این حال در واقعیت‌های بین‌المللی فعلی، چنین گزینه‌ای غیرممکن به نظر میرسد. صرف نظر از روندهای فعلی، ارمنستان همچنان متحد مهم روسیه در منطقه به شمار می‌رود. هر دو طرف سال‌هاست که در زمینه‌های مختلف پایه‌های قانونی روابط را بنا نهاده‌اند. این دستاوردها در عین حفظ و توسعه نیازمند تطبیق با شرایط متغیر بین‌المللی است. علاوه بر این محتوای جدید روابط متحدانه بین دو کشور نیز بایستی با واقعیت‌های جهانی مطابقت داشته و انتظارات متقابل را برآورده سازد.
تهیه و تنظیم: کارگروه قفقازجنوبی
https://ccsi.ir//vdcdfo0x.yt0kx6a22y.html
ccsi.ir/vdcdfo0x.yt0kx6a22y.html