به گزارش بنیاد مطالعات قفقاز در ۱۳ مارس ۲۰۲۵ (23 اسفند 1403) ایروان و باکو از توافق بر سر متن پیش‌نویس توافقنامه صلح خبر داده و امیدها را برای پایان دادن به درگیری‌های چند دهه‌ای افزایش دادند. با این حال این سند بیشتر در راستای پایان دادن رسمی به مناقشه قره‌باغ کوهستانی است تا دستیابی به صلح پایدار. عدم حل اختلافات کلیدی مانند رفع انسداد مسیرهای ترانزیت منطقه‌ای و تعیین حدود مرزی در کنار افزایش عدم تعادل نظامی به نفع باکو و واگذاری ابزارهای بازدارنگی ایروان؛ امکان بروز تنش‌های جدید توسط جمهوری آذربایجان را در صورت فراهم آمدن شرایط لازم محتمل می‌سازد. نوشته حاضر به قلم داوید پطروسیان تحلیل‌گر ارمنی و دستیار سابق دبیر شورای امنیت ارمنستان به بررسی پیش‌نویس توافقنامه صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان و امکان‌سنجی تحقق صلح پایدار میان دو کشور پرداخته و صرفا در راستای ارائه اطلاعات به خوانندگان و بیان دیدگاه کارشناسان مختلف منتشر شده است.
روند سینوسی مذاکرات صلح میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان
درگیری میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان در دهه 1990 با انعقاد توافق آتش‌بس در 5 می 1994، تسلط ارمنستان بر منطقه ناگورنو-قره‌باغ و 7 منطقه مجاور آن را به دنبال داشت. پس از آن گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا به ریاست مشترک روسیه، آمریکا و فرانسه به منظور تسهیل حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه ایجاد شد. پس از 16 سال جمهوری آذربایجان با حمایت ترکیه توانست بخشی از منطقه ناگورنو-قره‌باغ و 7 منطقه پیرامونی آن را تصرف کند. پس از چندین تلاش ناموفق میانجیگری توسط روسیه، فرانسه و ایالات‌متحده؛ در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ توافقنامه آتش‌بس با میانجیگری مسکو میان طرفین برقرار شد. این توافقنامه اعزام ۲۰۰۰ نیروی حافظ صلح روسی به منطقه، ایجاد یک مرکز نظارت مشترک روسیه و ترکیه و نظارت روسیه بر دالان لاچین را به همراه داشت.
پس از امضای توافقنامه آتش‌بس، ایروان و باکو در چندین دور مذاکرات صلح که در ابتدا با میانجیگری مسکو برگزار شد، شرکت کردند. با گذشت زمان علاوه بر روسیه، اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده به صورت جدی وارد روند میانجیگری میان باکو و ایروان شدند. مذاکرات بر مسائلی چون وضعیت قره‌باغ کوهستانی، تعیین حدود مرزی، مسائل بشردوستان از جمله بازگشت اسرای جنگی و بازداشت‌شدگان، تحویل نقشه‌های مین‌های زمینی و جستجوی مفقودین متمرکز بود. یکی از مهم‌ترین محورهای اختلافی میان باکو و ایروان در روند گذار به صلح چگونگی رفع انسداد مسیرهای مواصلاتی میان جمهوری آذربایجان با نخجوان بوده است.
علی‌رغم جاری بودن روند مذاکرات میان دو طرف، جمهوری آذربایجان بین سال‌های 2021 و 2022 به قلمرو بین‌المللی ارمنستان حمله و حدود 215 کیلومتر مربع از آن را اشغال کرد. این مسئله سبب درخواست ایروان از اتحادیه اروپا برای حضور و نظارت بر مرزهای دو کشور شد. جمهوری آذربایجان در دسامبر 2022 با بهانه‌های محیط زیستی اقدام به بستن کریدور لاچین به عنوان تنها مسیر اتصال میان ارمنستان و منطقه قره‌باغ کرد، در نهایت پس از 10 ماه محاصره با حمله جمهوری آذربایجان به قره‌باغ کل این منطقه به تصرف باکو در آمد.
از آن زمان مذاکرات صلح ادامه یافته است؛ ارمنستان به دنبال جلوگیری از تشدید بیشتر تنش و جمهوری آذربایجان خواسته‌های جدیدی را مطرح می‌کند. در ۱۳ مارس ۲۰۲۵ هر دو طرف از اجماع بر سر پیش‌نویس توافقنامه صلح خبر دادند. با این حال جمهوری آذربایجان دو شرط اصلاح قانون اساسی ارمنستان و انحلال گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری اروپا را به منظور انعقاد توافقنامه نهایی صلح مطرح کرد.
کاستی‌های پیش‌نویس توافقنامه صلح
پیش‌نویس فوق نتوانسته تمام اختلافات را حل کند و با باقی ماندن نقاط اختلافی امکان تشدید تنش‌های جدید وجود دارد. یکی از مسائل اصلی بحث ارتباطات و روش‌های احیای اتصالات جاده‌ای است که در متن نهایی وجود ندارد. جمهوری آذربایجان همچنان خواستار دسترسی بدون مانع به نخجوان است و بارها تهدید کرده که کریدور ادعایی زنگزور را با زور باز خواهد کرد؛ در مقابل ارمنستان هرگونه کریدور فراسرزمینی را به عنوان خط قرمز خود می‌داند. مواضع کشورهای منطقه‌ای در این بخش می‌تواند مانع از درگیری شده و یا آن را تشدید سازد. ماریا زاخارووا سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه در 14 فوریه 2025 ارمنستان را به خاطر متوقف کردن تلاش‌های سه‌جانبه برای بازگشایی مسیرها سرزنش کرد. در ۲۶ مارس ۲۰۲۵ رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه طرح‌هایی را برای ساخت کریدورهای تجاری منطقه‌ای با محوریت زنگزور اعلام کرد. با این حال یک مقام ارشد ایرانی در ۷ سپتامبر ۲۰۲۴ بار دیگر ایجاد کریدور فراسرزمینی در زنگزور را خط قرمز تهران دانست. رزمایش‌های نظامی مشترک ارمنستان و ایران در آوریل ۲۰۲۵ در بحبوحه افزایش فعالیت جمهوری آذربایجان در امتداد مرز با هدف نشان دادن آمادگی ایران برای جلوگیری از تلاش‌های جمهوری آذربایجان برای استفاده از زور در این مسیر برگزار شد.
این توافق همچنین موضوع تحدید حدود مرزی را حل نشده باقی گذاشته است. این مسئله منجر به درگیری‌های نظامی شده و طی آن جمهوری آذربایجان ۲۱۵ کیلومتر مربع از خاک ارمنستان را اشغال کرده است. تاکنون تنها یک بخش از مرز تعیین حدود شده است و مناطق کلیدی که نیروهای آذربایجانی در آن‌ها پیشروی کرده‌اند همچنان بدون تحدید باقی مانده است. طبق شواهد، باکو هیچ قصدی برای عقب‌نشینی نشان نداده و این امر تردیدهایی را در مورد توانایی این توافق برای حل تنش‌ها و تحقق صلح پایدار ایجاد کرده است.
براساس توافق مارس 2025، ارمنستان اعلام کرد که از دعاوی بین‌المللی علیه جمهوری آذربایجان صرف نظر می‌کند. این مسئله می‌تواند سبب کاهش قدرت بازدارنگی ایروان در برابر باکو شود. ارمنستان تاکنون با ارسال چهار درخواست به دادگاه حقوق بشر اروپا از جمهوری آذربایجان به واسطه نقض گسترده حقوق بشر در طول جنگ قره‌باغ کوهستانی شکایت کرده است؛ این در حالی است که شکایت ارمنستان به دیوان بین‌المللی دادگستری جمهوری آذربایجان را به تبعیض نژادی سیستماتیک متهم کرده است. مختومه اعلام کردن این پرونده‌ها می‌تواند با رفع محدودیت‌های جمهوری آذربایجان، زمینه را برای اقدامات آتی این کشور علیه ارمنستان فراهم سازد. علاوه بر این توافق مزبور فاقد سازوکارهای اجرایی است و هیچ طرف ثالثی برای نظارت بر رعایت مفاد آن تعیین نشده است. این مسئله خطر تشدید تنش در آینده را افزایش می‌دهد.
اهداف باکو
یکی از انگیزه‌های اصلی جمهوری آذربایجان برای تعیین شروط اضافی از جمله اصلاح قانون اساسی ارمنستان و انحلال گروه مینسک، تلاش برای پایان دادن به مسئله قره‌باغ است. مقدمه قانون اساسی به اعلامیه استقلال سال ۱۹۹۰ و بیانیه مشترک شورای عالی جمهوری سوسیالیستی ارمنستان شوروی و شورای ملی قره‌باغ کوهستانی اشاره دارد. باکو آن را به عنوان مدرکی دال بر ادعاهای ارضی ارمنستان به تصویر می‌کشد. انحلال گروه مینسک نیز به عنوان نمادی از پایان درگیری قره‌باغ در نظر گرفته شده است.
موازنه نظامی همچنان به نفع جمهوری آذربایجان در حال تغییر است. در حالی که دو کشور ۴ تا ۵ درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به دفاع اختصاص می‌دهند، هزینه‌های جمهوری آذربایجان به ترتیب در سال‌های 2020، 2021، 2022 و 2023 به تریب 3.5، 4.4، 3.8 و 2.7 برابر بیشتر بوده است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بودجه دفاعی جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۲۴، ۲.۷ برابر بیشتر بوده و انتظار می‌رود در سال ۲۰۲۵ به میزان ۲.۹ برابر برسد. با افزایش این عدم تعادل، احتمال توسل جمهوری آذربایجان به زور برای وادار کردن ارمنستان به دادن امتیازات جدید افزایش خواهد یافت.
نتیجه
پیش‌نویس توافق صلح قادر نیست اختلافات اساسی میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان را حل کرده و ارمنستان را از سازوکارهای مهم ایجاد تعادل و بازدارندگی محروم می‌سازد. شروط مطرح شده توسط جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که هدف باکو در این مرحله نَه دستیابی به صلح بلکه بستن قطعی پرونده قره‌باغ کوهستانی است. عدم رسیدگی به مسئله اسرای جنگی و بازداشت‌شدگان ارمنی در باکو و همچنین حقوق ارمنی‌های قره‌باغ کوهستانی حاکی از آن است که هدف این توافق ایجاد صلح پایدار در قفقازجنوبی نبوده و صرفاً در راستای تأیید رسمی دستاوردهای جمهوری آذربایجان صورت گرفته است. توافق صلح محدود و تغییر مداوم توازن نظامی به نفع جمهوری آذربایجان، باکو را قادر می‌سازد تا اهرم‌های لازم برای تشدید اوضاع را در اختیار داشته باشد. در نهایت مواضع متفاوت بر سر بازگشایی مسیرهای ترانزیت منطقه‌ای و تضاد منافع میان قدرت‌های منطقه‌ای می‌تواند به عنوان محرک‌های مضاعف برای تشدید مجدد تنش‌ها عمل کند.
گردآوری و ترجمه: دکتر محمد صداقت
https://ccsi.ir//vdcaoynu.49nm615kk4.html
ccsi.ir/vdcaoynu.49nm615kk4.html