ترکیه و آذربایجان؛ شركاي همچنان «راهبردي»

جمهوري آذربايجان، اولين مقصد سفر خارجي اردوغان پس از پيروزي در انتخابات
اردوغان به دنبال پیروزی حزب عدالت و توسعه در انتخابات ۲۲ خرداد ماه گذشته و تشکیل دولت جديد (جدا از سفر به بخش ترک‌نشین قبرس) با پیروی از سنت حاکم بر سیاست خارجی، اولین سفر رسمی خارجی خود را بعد از تشکیل دولت تازه، به جمهوری آذربایجان انجام می‌دهد و قرار است چهارشنبه پنجم مرداد در راس هیات عالیرتبه‌ای به باکو پایتخت جمهوری آذربایجان رود. این سفر که از دیدگاه مقامات ترکیه‌ای دومین سفر خارجی نخست وزیر به شمار میرود(۱) در واقع تاکید و اشاره‌ای مهم بر اهمیت روابط استراتژیک بین دو کشور است. روابطی که هر چند در سال‌های اخیر همواره با فراز و نشیب‌هایی مقطعی روبرو بوده، اما نگاه استراتژیکی ترکیه در قالب کشورهای ترک‌زبان و هم چنین توجه به مولفه‌هایی همانند نفت و گار جمهوری آذربایجان باعث شده تا با وجود برخی موانع روابط دو کشور همچنان چند جانبه و پردامنه باشد.

موانع گسترش روابط حداکثری
روابط جمهوری آذربایجان با ترکیه در چند سال گذشته تحت تاثیر دو عامل عمده قرار داشته است از یک سو سیاست خارجی دولت اردوغان در سالهای گذشته مبنی بر صفر کردن مشکلات با همسایگان باعث شده است تا ترکیه از یک سو تحت تاثیر و فشار کشورهای غربی و همچنین توجه به منافع ملی تلاش های بیشتری در راه حل مشکلات با ارمنستان همسایه خود بر آید. سیاستی که هر چند با برداشتن گام هایی به جلو امید هایی را زنده کرد، اما از سویی نیز با توجه به حساسیت های گستره و افزون باکو نسبت به این روابط باعث ایجاد مشکلاتی و حتی بروز برخی واکنش های تند در روابط میان دو کشور گردید. در این میان از سویی دیگر نیز باکو نیز با توجه به اهمیت موضوع قره‌باغ روند سیاست خارجی ترکیه را به نفع خود نمی دید و از این موضوع به شدت نگران بود. امری که با توجه به تمام تاکیدات رهبران بر وجود مشتر کات متعدد دو کشور بر دامنه روابط تاثیر منفی گذاشت.

در این بین هر چند عادی‌سازی روابط ترکیه با ارمنستان با چالش هایی روبرو شد و ترکیه در عمل تا حد زیادی در راستای منافع باکو گام برداشت، اما با توجه به نگاه‌های سیاست خارجی ترکیه به اروپا، امریکا و همچنین وجود فشارهایی از سوی قدرت ها بر ترکیه به نظر می‌رسد همچنان نگاه سیاست خارجی ترکیه در مورد موضوعات مشترک و گوناگون با باکو تفاوتهایی دارد. در این بین ترکیه هر چند گام های بسیاری در را عادی سازی روابط با ارمنستان برنمی دارد اما گام هایی تدریجی نیز برداشته است. امری که چندان مورد قبول آنکارا نیست و باکو نسبت به برخی سیاست های ترکیه دراین زمینه اعتراض دارد.به طور مثال با وجود تردید ها در مورد همکاریهای اقتصادی ترکیه با ایروان سفارت ترکیه در آذربایجان اعلام کرد ترکیه برای احداث فرودگاه خانکندی هیچ نوع تجهیزاتی نفروخته است.(۲)

علاوه بر آن نیز با توجه به احتمال افتتاح پرواز مستقیم ایروان-وان وزارت خارجه آذربایجان اعلام کرد این روند را زیر نظر قرار داده و به آن واکنش نشان خواهد داد.(۳) گذشته از نگاه و اختلافات حداقلی دو کشور بر سر موضوعی همچون قره‌باغ و ارمنستان دو کشور به نظر میرسد بر سر موضوعاتی همچون روابط روسیه با باکو و حوزه انرژی نیز اختلافاتی با همدیگر دارند به طوری که اخیرا آذربایجان و تركیه در مورد جنبه‌های حقوقی موافقت نامه گازی كه صدور گاز طبیعی را در چارچوب فاز دوم توسعه میدان گازی شاه دنیز آذربایجان مد نظر دارد به توافق نرسیده اند.(۴)

دورنمای روابط دو کشور
سفر رجب طیب اردوغان به باکو در واقع گذشته از اختلاف‌نظرهای موجود تاکیدی است بر نقش پراهمیت جمهوری آذربایجان در سیاست خارجی ترکیه، دراین راستا هر چند اکنون تمایلات پان ترکیستی در سیاست خارجی ترکیه نقش پیشین را ندارد، اما اسلام گرایان ترک نیز توجهی ویژه به اشتراکات با جمهوری آذربایجان و تلاش برای نفوذ حداکثری و همه جانبه در این کشور دارند. در این بین اردوغان در دو دوره گذشته نخست‌وزیری خود نیز چند سفر رسمی و کاری به جمهوری آذربایجان داشت و آنکارا نیز همواره مدعی است، روابط خود با باکو را مطابق تعریف حیدری علی‌يِف رییس جمهوری پیشین جمهوری آذربایجان بر مبنای دو دولت و یک ملت تنظیم کرده است.

در این حال در سفر اخیر اردوغان به باکو جدا از دیدار با الهام علی‌يِف رییس جمهوری آذربایجان و سایر مقامات بلندپایه آن کشور مذاکرات رسمی و غیررسمی نیز انجام خواهد گرفت و موضوعات روابط ترکیه و آذربایجان و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی مورد علاقه دو کشور مورد بحث و تبادل نظر قرار خواهد گرفت. در این بین هر چند جزئیات بیشتری در خصوص برنامه سفر اردوغان ارایه نشده است(۵) اما بی گمان این سفر می تواند حاوی مذاکرات و تفاهمنامه هایی چند نیز باشد؛
نخست؛ آنکه جدا از تاکید دو کشور بر اشتراکات و دامنه‌ی همکاری‌‌های فزاینده اقتصادی، سیاسی فرهنگی و.. دو کشور تلاش خواهند کرد تا با انجام مذاکراتی همکاری‌های گسترده‌تری در بخش انرژی و نفت و گاز داشته باشند. در این راستا با توجه به سرمایه‌گذاری‌های گسترده ترکیه در این بخش و استقبال باکو از این امر به نظر می‌رسد دو کشور با توجه به امضای تأسیس شورای عالی همکاری‌های استراتژیکی گام‌هایی بزرگ‌تر در این راه برداشته و با کاهش اختلافاتی در مورد مسائل حقوقی و یا مالی انرژی بر دامنه‌ی همکاری‌های خود بیفزایند. علاوه بر این نیز دو کشور میکوشند تا با تاکید بر پروژه‌های مشترکی همچون پروژه راه آهن باکو- تفلیس- قارص (تلاش می‌شود که تا پایان سال ۲۰۱۲ خط آهن فوق تکمیل و در سال ۲۰۱۳ خط راه آهن به بهره‌برداری رسد) بر دامنه همکاری‌های اقتصادی خود بیفزایند.
دوم؛ آنکه بی شک با وجود لغو روادید یک جانبه از سوی ترکیه برای شهروندان جمهوری آذربایجان و با وجود موانعی همچون مشکلات گذرگاه‌های مرزی، مسایل امنیتی و مهاجرت و ... برای اقدام متقابل از سوی باکو، به نظر می رسد ترکیه تاکیدهای بیشتری را در این زمینه انجام خواهد داد. در این بین هر چند معاون رییس‌جمهور آذربایجان با تاکید بر تمایل کشورش برای لغو روادید با ایران و ترکیه گفته است که باکو در حال حاضر آمادگی انجام چنین کاری را ندارد؛ اما به نظر میرسد باکو تمایل بیشتری برای لغو روادید با ترکیه دارد و دور از انتظار نخواهد بود که این امر در سفر اخیر اردوغان به آذر بایجان به وقوع پیوندد امری که در صورت تحقق دامنه‌ی همکاری‌های بین دو کشور را گسترده‌تر کند.
سوم؛ آنکه در واقع آذربایجان سالهاست که میکوشد تا با استفاده از پتانسیل سیاسی ترکیه از یک سو نقش این کشور را در حل مشکل قره‌باغ پررنگ کند. در این راستا نیز اکنون باکو با درک توانایی دیپلماتیک ترکیه در این راستا تلاش میکند تا با وجود موانعی در این راه ترکیه را مجاب به ایفای نقش بیشتری در این راستا داشته باشد چنانچه مقامات سیاسی و غیر سیاسی این کشور بارها از ایفای نقش پررنگ‌تر ترکیه در بحران قره‌باغ استقبال کرده اند.(۶)
چهارم؛ آنکه در واقع مسلم است که در موضع ترکیه در مسئله حل مناقشه قره‌باغ کوهستانی هیچ گونه تغییری ایجاد نشده، اما ترکیه حتی اکنون نیز می کوشد تا با تلاش‌های آرام آرام ديپلماتيك اختلافات خود را با ارمنستان کاهش دهد. در این میان قدر مسلم آن است که آنکارا با توجه به منافع خود در روابط با اتحادیه اروپا و امریکا و همچنین تلاش برای راه یافتن به اتحادیه اروپا در کنار فشارهای غربی‌ها برای کاهش مشکلات با ارمنستان و هم چنین در جهت کاهش فشار لابی ارامنه بر علیه خود نمی‌خواهد پیوندی حداکثری بین خود و باکو در مورئ قضیه‌ی قره‌باغ و بویژه رابطه با ارمنستان برقرار کند لذا می‌کوشد تا با وجود مخالفت‌های طرف آذری گام‌هایی را مسئله حل مشکل با ارمنستان و حتی گشایش مرز با ارمنستان مجدداً در دستورکار قرار دهد.

منابع
(۱) قابل ذکر است ترکیه استقلال منطقه ترک نشین قبرس ر ابه رسمیت می‌شناسد.
http://www.trtpersian.com/trtworld/fa/newsDetail.aspx?HaberKodu=e۲۲۹f۹a۲-ce۲۹-۴۳۳b-۸۳۵a-۴۱۶۶fc۳۴fc۹d
http://fa.trend.az/news/karabakh/۱۸۹۶۵۸۳.html(۲).
http://fa.trend.az/news/karabakh/۱۹۰۹۱۱۸.html(۳).
http://www.farsnews.net/newstext.php?nn=۹۰۰۵۰۳۱۳۴۲.(۴).
http://irna.ir/NewsShow.aspx?NID=۳۰۴۹۱۲۰۱(۵).
http://fa.trend.az/news/karabakh/۱۹۰۸۸۸۴.html(۶).