تركیه؛ از راهبردهای كلان تا پیوند با اتحادیه اروپا

گشایش مجدد پرونده پیوستن تركیه به اتحادیه اروپا و افزایش تلاش های دیپلماتیك آنكارا در این جهت، در شرایطی صورت می گیرد كه تحولات اخیر منطقه فصل جدیدی را در روابط این كشور با كشورهای اروپایی گشوده است.
بررسی عملكرد دستگاه دیپلماسی تركیه نشان می دهد كه تلاش های رهبران این كشور برای رساندن فرآیند پیوستن به اتحادیه اروپا به نقطه ای مشخص، در چند هفته اخیر بصورت چشمگیری شدت یافته است. گفت وگوهای رییس جمهور، نخست وزیر و وزیر امور خارجه تركیه با مقامات آلمانی در بازه زمانی شش هفته اخیر نشان داد كه ترك ها در زمینه پیوستن به اتحادیه به دنبال رسیدن به نتیجه ای مشخص از طریق مذاكره با یكی از سرسخت ترین مخالفان ورود تركیه به اتحادیه كشورهای اروپایی هستند.

هرچند سخنان 'رجب طیب اردوغان' نخست وزیر تركیه، مبنی بر لزوم پایبندی هزاران تركیه ای مقیم آلمان به هویت اصیل ملی در پنجاهمین سالگرد مهاجرت كارگران ترك در هشتم آبان ماه و پس از آن پافشاری وی بر مواضع پیشین در بحث پیوستن به اتحادیه اروپا موجب واكنش منفی مقامات آلمانی شد، اما مشخص شد كه آنكارا قصد دارد تا از حداكثر ظرفیت های خود برای تاثیرگذاری بر تصمیم رهبران اروپا در شرایط جدید بهره جویی نماید.


** رویكردهای جدید كشورهای اروپایی نسبت به این پرونده

.....................................................................................

انتشار گزارش شورای اروپا درباره روند اصلاحات در تركیه در بیستم مهرماه، اعلان مجدد مخالفت كشورهایی چون فرانسه با ورود تركیه به اتحادیه و تلاش كشورهای طرفدار حضور این كشور در مجمع كشورهای اروپایی در تدوین طرحی برای ادامه مذاكرات نشان داد كه در نزد این كشورها نیز پرونده الحاق تركیه با سرعت بیشتری نسبت به گذشته در حال بررسی است.

در گزارش شورای اروپا در خصوص الحاق تركیه بر خلاف بیان خوش بینی نسبت به حل و فصل موضوعات مورد اختلاف و رفع محدودیت های حقوقی و آزادی های اساسی در صورت تصویب و اجرایی شدن قانون اساسی دموكراتیك تركیه و همچنین پیشرفت در موضوعاتی نظیر اعمال و تعدیل كنترل غیر نظامیان بر نظامیان و رشد اقتصادی قابل توجه این كشور، در مجموع برآورد منفی ای نسبت به روند اصلاحات صورت گرفته است. طی گزارش مذكور آمده است كه آزادی بیان و مطبوعات در تركیه محدودتر شده است. مشكلات روزنامه نگاران افزایش یافته و موانع آزادی تبادل اطلاعات، اخبار و اندیشه ها تشدید شده است.

گزارش اخیر شورای اروپا همچنین تاكید می كند كه پایان نیافتن كامل دخالت ارتش در حوزه های سیاسی و غیر نظامی، نبود آزادی اعتقادات دینی، فشار بر اقلیت های قومی و مذهبی همچون كرد ها و علویان همچنان در زمره نگرانی های اروپا از رعایت نشدن استانداردهای الحاق قرار دارد. علاوه بر این، از مجموع ۳۵ فصل مورد نظر در مذاكرات الحاق، تنها یك فصل با توافق دو طرف به نتیجه مورد نظر رسیده است.

جدای از موضوعات مرتبط با اصلاحات در فضای داخلی تركیه، سخت تر شدن مواضع منفی فرانسه و تداوم مخالفت آلمان و یونان با الحاق آنكارا، در كنار تشدید تنش ها در روابط تركیه و قبرس جنوبی چشم انداز چندان روشنی پیش روی ترك ها به نمایش نمی گذارد. به ویژه اینكه قبرس جنوبی قرار است از ابتدای سال جدید میلادی ریاست دوره ای اتحادیه اروپا را بر عهده گیرد.

پس از افزایش تنش ها میان تركیه و قبرس جنوبی به خاطر آغاز حفاری قبرسی ها در شرق مدیترانه برای استخراج گاز با همكاری شركت های اسراییلی، آنكارا كشورهای اروپایی را تهدید كرد كه در صورت سپردن ریاست دوره ای اتحادیه به قبرسی های یونانی تبار، مذاكرات را به حالت تعلیق درآورده و روابط خود را با این بلوك سیاسی- اقتصادی محدود خواهد كرد.

صرف نظر از میزان موفقیت و اثربخشی مانورهای سیاسی و دیپلماتیك تركیه پیرامون مساله الحاق و تلاش اروپایی ها برای اقناع تركیه به چشم پوشی از عضویت كامل در اتحادیه اروپا، جایگاه سیاسی، اقتصادی و جغرافیایی تركیه هرگز از نظر اعضای اتحادیه اروپا دور نمانده است. به ویژه اینكه به گمان بسیاری از ناظران اروپایی وزن آنكارا در تحولات مناطقی چون خاورمیانه، شمال آفریقا و قفقاز در شرایط جدید در حال افزایش است. از این رو تمام تلاش مخالفان اروپایی الحاق تركیه را می توان پیرامون محور طولانی كردن مذاكرات متمركز دانست تا از یك سو به عنوان اهرمی برای تاثیرگذاری بر كنش های خارجی تركیه و استفاده از مزایا و امكانات این كشور به كار گرفته شود و از سوی دیگر آنكارا سرانجام به یك مشاركت ویژه با اتحادیه اروپا به جای عضویت كامل تن در دهد.

در مقابل این رویكردهای اروپایی، آنكارا به بازی با برگ برنده های چون نقش تركیه در تحولات سوریه، لیبی و روابط ویژه با كشورهای دگرگون شده ای چون مصر و تونس و حتی تعاملات با تهران دل بسته است تا در روابط با اتحادیه اروپا از این اهرم ها به خوبی بهره جویی نماید. همچنین انتخابات اروپا از هم اكنون نگاه رهبران تركیه را به خود مشغول داشته تا شاید از دل این تحولات سیاسی دولت های راست گرایی همچون دولت ساركوزی در فرانسه جای خود را به رقیبان خود داده و موانع الحاق تركیه تا حدی كوتاه تر شود.


** تعاملات تركیه و اتحادیه اروپا در بستر تحولات جدید منطقه

.........................................................................................

با افزایش نقش و وزن سیاسی و دیپلماتیك آنكارا در تحولات اخیر خاورمیانه عربی و با توجه به حساسیت بسیار بالای این تحولات برای كشورهای اروپایی در نگاه اول به نظر می رسد كه اروپا بایستی در برابر تركیه انعطاف بیشتری نشان داده و دست كم در جریان مذاكرات به رهبران این كشور برای پیشرفت توافقات چراغ سبز نشان دهد. این در حالی است كه از سوی كشورهای اروپایی روند معكوسی در حال پیگیری است.

در این پیوند موسسه 'همكاری‌های امنیتی اتحادیه اروپا' در هفته های اخیر طی گزارشی درباره تحولات جاری در شمال آفریقا و خاورمیانه كه از آن به عنوان بهار عرب یاد می‌شود، به اعضای اتحادیه توصیه كرد تا با در نظر داشتن این مطلب كه تركیه بازیگر بزرگی در منطقه است در روند این تحولات در كنار این كشور قرار گیرند.

در این گزارش آمده است كه تركیه در تحولاتی كه در ماه‌های اخیر در جهان عرب در حال رخ دادن است، خود را به عنوان یك مرجع محتمل تلقی می‌كند، علاوه بر اینكه كنشگری سیاسی رهبران تركیه در وضعیت كنونی نشان می‌دهد كه اسلام گرایان میانه رو می‌توانند با اقشار لاییك در چارچوب دموكراسی در كنار یكدیگر حركت كنند و این مساله می تواند در جهت نقطه نظرات كشورهای اروپایی در جلوگیری از روی كارآمدن گروه های مذهبی تندرو و ضدغربی دارای اهمیت فراوانی باشد.

بر خلاف توصیه های گزارش همكاری‌های امنیتی اتحادیه اروپا، انتشار گزارش شورای اروپا نشان داد كه نه تنها از سخت گیری رهبران كشورهای اروپایی نسبت به الحاق تركیه كاسته نشده، بلكه كشورهایی مانند فرانسه و آلمان به نوعی وارد نوعی تقابل رقابتی با آنكارا شده اند. اتحادیه اروپا پس از سال ها برای نخستین بار در گزارش سالانه خود از مواضع اخیر تركیه در قبال سیاست های رژیم اشغالگر قدس در منطقه و موضع گیری های منفی آنكارا نسبت به اقدامات تل آویو انتقاد كرده و چنین ابراز داشته است كه تركیه دیگر به مواضع بروكسل در عرصه سیاست خارجی پایبند نیست و انتقادات اخیر از اسراییل نمونه و مصداق بارز این مساله است.

در مقابل حمایت تركیه از عضویت كامل كشور مستقل فلسطینی در سازمان ملل، بسیاری از كشورهای اروپایی از تل آویو حمایت كرده و حتی به عضویت فلسطین در سازمان یونسكو رای منفی دادند. در چنین فضایی اعتراض تركیه به فعالیت شركت های اسراییلی در آب های پیرامونی قبرس برای اكتشاف انرژی موجب شد تا مقامات اروپایی برای چندمین بار طی ماه های گذشته به تقبیح رویكردهای آنكارا بپردازند.

بر خلاف وجود محورهای متعدد اشتراك منافع تركیه با غرب در خاورمیانه و شمال آفریقا به ویژه بر سر مساله به قدرت رسیدن احزاب و گروه های سكولار و نیز در چارچوب همكاری های امنیتی كشورهای عضو ناتو، در میان برخی كشورهای اروپایی به ویژه رهبران فرانسه این طرز تلقی وجود دارد كه تركیه به عنوان رقیبی سرسخت در مقابل نفوذ كشورهای اروپایی در منطقه دگرگون شده خاورمیانه عربی صف آرایی خواهد كرد. در این پیوند در اسفند ماه سال گذشته زمانی كه فرانسه و انگلستان قطعنامه حمله به لیبی را در شورای امنیت تصویب كردند از تركیه به عنوان كشور مسلمان عضو ناتو برای مشاركت در جلسه ای كه پیرامون عملیات این سازمان در لیبی تشكیل شده بود دعوتی به عمل نیاوردند.

بر اساس چنین رویكردهایی بسیاری از تحلیل گران معتقدند كه نگرانی دولت های راستگرای اروپایی از تهدید جایگاهشان در اتحادیه توسط عضو نو ورودی چون تركیه با جمعیتی قابل توجه و ظرفیت های رو به رشد سیاسی- امنیتی در تحولات اخیر منطقه، به عرصه گسترده تری تسری یافته به شكلی كه كشورهای اروپایی در طول رخدادهای اخیر بهار عربی به جای همگرایی، مسیر رقابت و واگرایی با آنكارا را برگزیده اند.


** راهبردهای كلان تركیه و نگرانی كشورهای اروپایی

.............................................................................

در بررسی كلی تر راهبردهای تركیه در صحنه منطقه ای و بین المللی شاید بتوان سرنخی از چرایی تقابل اروپایی ها با الحاق این كشور را به دست آورد. در این رابطه بسیاری از رهبران اروپایی بر این باورند كه حركت تركیه به سمت شركای اروپایی در چارچوب درخواست برای عضویت در اتحادیه اروپا را نبایستی به عنوان استراتژی كلان ترك ها بلكه به عنوان تاكتیكی در جهت تقویت و ارتقای منزلت و جایگاه جهانی تركیه مورد تحلیل و بررسی قرار داد.

نگاه كلان به سیاست خارجی تركیه و كنش های منطقه ای و بین المللی این كشور نشان می دهد كه در چارچوب ارتباطات و تعاملات گسترده تركیه با كانون ها و قطب های قدرتمند بین المللی، پی گیری اهداف ناهمسو با خواست و منافع بلوك های قدرت بین المللی همچون اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریكا همزمان با همگرایی های راهبردی با غربی ها در حوزه های گوناگون سیاسی، اقتصادی، امنیتی توسط رهبران تركیه به بهترین و متعادل ترین نحو ممكن صورت می گیرد. در شرایطی كه تركیه در جهان اسلام خود را به عنوان بزرگترین حامی مردم مظلوم فلسطین قلمداد می كند و به انتقاد های شدید خود از عملكرد مقامات رژیم اشغالگر قدس ادامه می دهد همچنان در زمره یكی از شركای اقتصادی و امنیتی راهبردی اسراییل قرار دارد.

تركیه در پرونده هسته ای جمهوری اسلامی ایران و در برقراری رابطه نزدیك با تهران به گونه ای بازی می كند كه در مواردی حتی موجبات ناخشنودی كشورهای غربی را فراهم می آورد و از سوی دیگر با استقرار سپر دفاع موشكی ناتو در خاك خود جبهه تهدیدی امنیتی را در منطقه می گشاید. در تحولات اخیر منطقه، تركیه با دور اندیشی خود مترصد ایجاد هرگونه زمینه ای برای افزایش حوزه نفوذ و نقش آفرینی خود بوده است.

در برقراری نخستین ارتباط ها با دولت انتقالی لیبی و حمایت از مخالفان قذافی، سفر نخست وزیر تركیه به مصر و تونس و تبلیغ برای پیوستن كشورهای انقلابی به مدل دموكراسی سكولار در كشور اسلامی تركیه، فشار به سوریه برای كنار آمدن با مخالفان دولت و نمونه هایی این چنین می توان رگه هایی از نقش آفرینی منطقه ای و بین المللی تركیه را برای صعود هرچه سریع تر در سلسله مراتب قدرت نظام جهانی جست وجو كرد تا جایی كه حتی بسیاری از ناظران سخن از تجدید بنای امپراتوری فروپاشیده عثمانی توسط رهبران اسلامگرای تركیه به میان می آورند.

به هر ترتیب در مقطع كنونی حزب حاكم و دولت تركیه در موضوع عضویت در اتحادیه اروپا توانسته است تا حدی به اهداف خود دستكم در صحنه داخلی كشور دست یابد. دست زدن به ساختار حقوقی و قانونی كشور برای ایجاد اصلاحات سیاسی در جهت پیوستن به اتحادیه اروپا، كاستن از نقش نظامیان برای تحقق استانداردهای اروپایی، كمرنگ كردن نقش نهادهای غیر دموكراتیك قدرت در روند های سیاسی از جمله دستاوردهای رهبران كنونی تركیه است و چنین می نماید كه آنكارا برای دست یافتن به اهداف خارجی خود در این موضوع همچنان بر مواضع خود پافشاری كند.