علیرغم هیاهوهای تبلیغاتی مبنی بر انتقال گاز از منطقه آسیای مرکزی به اروپا و اعلام طرح‌های چند ده میلیارد یوررویی این اتحادیه مانند طرح دروازه‌های جهانی منطقه آسیای مرکزی با کمبود فزاینده گاز مواجه است و هیچ امکانی برای تامین انرژی گاز برای این منطقه در آینده نزدیم متصور نیست. منطقه‌ای که جمعیت آن سالانه بیش از ۱ میلیون نفر افزایش می‌یابد، قادر به تأمین تقاضای رو به رشد انرژی خود هم نخواهد بود. تا سال ۲۰۳۰، این جمهوری‌ها سالانه به ۲۵ میلیارد متر مکعب گاز وارداتی نیاز خواهند داشت. آمارهای این یادداشت توسط پورتال آماری Logistan.info که مسائل انرژی آسیای مرکزی را رصد می‌کند، منتشر شده است.
از دلایل این امر اولا، رشد سریع جمعیت است. جمعیت منطقه هر ساله بیش از ۱ میلیون نفر در حال افزایش است. این بدان معناست که تقاضا برای گاز برای گرمایش، پخت و پز، حمل و نقل و تولید برق روز به روز در حال افزایش است. دوم، صنعتی شدن اقتصاد منطقه است، مجتمع‌های صنعتی جدید در حال ساخت هستند و تقاضا برای انرژی در حال افزایش است. سوم، زیرساخت‌های به شدت فرسوده که باعث اتلاف و عدم مصرف بهینه می‌شود. حوادث در شهرهای بزرگ، آسیب‌پذیری سیستم‌های تأمین گرما و گاز را نشان می‌دهد که اغلب نمی‌توانند بارهای فصلی را تحمل کنند.
برای حل این مشکل تعمیر و نوسازی شبکه گاز، جذب سرمایه‌گذاری در تولید، حمل و نقل و ذخیره‌سازی گاز و همچنین برنامه‌ریزی استراتژیک با در نظر گرفتن تغییرات جمعیتی، اقلیمی و فناوری ضروری است. بدون چنین اقداماتی، منطقه می‌تواند در زمستان آینده با خطر بحران انرژی روبرو شود. این بدان معناست که منطقه به سرمایه گذاری بر صنعت گاز خود نیاز مبرم دارد ولی گازی برای ارائه به بازارهای خارجی در آینده نزدیک وجود نخواهد داشت.
قرقیزستان و تاجیکستان در وضعیت وابستگی تقریباً کامل به منابع انرژی وارداتی قرار دارند. این کشورها عملاً از تولید مستقل نفت و گاز طبیعی محروم هستند که در مقابل تغییرات جهانی انرژی، آنها را در موقعیت آسیب‌پذیری قرار می‌دهد. در عین حال، جمعیت هر دو کشور به طور پیوسته در حال رشد است، تقاضای انرژی در حال افزایش است و شهرها و زیرساخت‌ها در حال توسعه هستند که این امر فشار بر سیستم‌های انرژی را افزایش می‌دهد. فقدان منابع هیدروکربنی داخلی نه تنها امکان استقلال انرژی را محدود می‌کند، بلکه اقتصاد را نسبت به عرضه انرژی، قیمت‌ها و شرایط سیاسی خارجی آسیب‌پذیر می‌کند.
علیرغم افزایش تولید گاز قزاقستان در سال ۲۰۲۴ به ۵۹.۲ میلیارد متر مکعب ( ۶.۴٪ افزایش نسبت به سال ۲۰۲۳) این کشور با کمبود گاز در داخل مواجه است. تقریباً نیمی از گاز استخراج شده (حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب) برای حفظ تولید نفت و پتروشیمی به میادین نفتی و مجتمع‌های پتروشیمی بازگردانده می‌شود و تنها ۲۹ میلیارد متر مکعب برای استفاده تجاری در دسترس قرار دارد. صادرات گاز قزاقستان در سال 2024 به چین ۴۰ درصد کاهش یافت و به ۸.۷ میلیارد متر مکعب رسید. مقامات قزاق اکنون ترجیح می‌دهند بازار داخلی را تأمین کنند. کشوری که بزرگترین ذخایر گاز را در منطقه دارد، به طور فزاینده‌ای بین نسبت سود صادرات و نیازهای انرژی داخلی گیر افتاده است.
صنعت گاز و نفت ازبکستان همچنان در حال از دست دادن جایگاه خود است. در سال ۲۰۲۴، تولید گاز طبیعی به ۴۴.۶ میلیارد متر مکعب رسید که ۴.۵ درصد کمتر از سال گذشته است. تولید نفت بیش از گاز کاهش یافت و با کاهش ۸.۵ درصدی به ۷۱۳.۴ هزار تن رسید. با وجود برنامه‌هایی برای تأمین ۲۶.۵ میلیارد متر مکعب گاز برای تجارت در سال ۲۰۲۵، حجم داخلی به طور قابل توجهی ناکافی است. لازم به ذکر است که در سال ۲۰۲۴، ازبکستان از روسیه و ترکمنستان به قیمت ۱.۷ میلیارد دلار گاز خریداری کرده است. کاهش تولید گاز در ازبکستان از سال ۲۰۱۰ آغاز شد و به یک روند پایدار تبدیل شده است و این کشور را از یک صادرکننده به یک واردکننده وابسته به منابع انرژی گاز طبیعی تبدیل کرده است.
در سال ۲۰۲۴، ترکمنستان ۴۱.۳ میلیارد متر مکعب گاز طبیعی تولید کرد، این کشور از نظر تولید در منطقه جایگاه خوبی دارد. مصرف‌کننده اصلی گاز ترکمنستان چین است که با آن قراردادهای صادرات بلندمدت امضا شده است. در همین حال، پتانسیل افزایش صادرات به سایر مقاصد بسیار محدود است. تقریباً برای تمام حجم‌های موجود قرارداد منعقد شده است. با وجود تولید در مقیاس بزرگ، ترکمنستان نمی‌تواند نقش «تأمین‌کننده گاز» را برای منطقه ایفا کند، منطقه‌ای که با کمبود فزاینده‌ای مواجه است.
کشورهای آسیای مرکزی در مورد پروژه‌های بزرگ مانند ساخت نیروگاه‌های حرارتی، نیروگاه‌های برق آبی و حتی نیروگاه‌های هسته‌ای صحبت می‌کنند، اما در عمل اکثر آنها فقط روی کاغذ باقی مانده‌اند. نیروگاه‌های هسته‌ای که ساخت آنها در قزاقستان، ازبکستان و قرقیزستان اعلام شده است، در حال حاضر در مرحله طراحی هستند. موانع اصلی سیستماتیک همچنان وجود دارد. این منطقه با کمبود آب مورد نیاز برای خنک کردن نیروگاه‌ها و همچنین کمبود متخصصان در این زمینه، کمبود سرمایه‌گذاری داخلی و وابستگی مالی بالا به سرمایه‌گذاری خارجی مواجه است. خطرات زیست‌محیطی و اختلافات ژئوپلیتیکی به ویژه در مناطق مرزی هم از جمله موانعی هستند که می‌توان به موانع اصلی افزود. در نتیجه، سرعت واقعی رشد تولید انرژی با اهداف اعلام شده و تقاضای رو به رشد مطابقت ندارد.
در پس زمینه کمبود انرژی و افزایش هزینه‌های داخلی، کشورهای آسیای مرکزی شروع به بررسی سیاست‌های تعرفه‌ای خود کرده‌اند. قیمت گاز و انرژی به تدریج در حال افزایش است و آنها را برای شهروندان گران‌تر می‌شوند. این امر منجر به تورم بالاتر و افزایش فشار اجتماعی، به ویژه در میان گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه، می‌شود. پیش از این، مقامات سعی می‌کردند از چنین اقداماتی اجتناب کنند، زیرا از اعتراضات و از دست دادن اعتماد عمومی می‌‌ترسیدند، اما وضعیت فعلی آنها را مجبور به اتخاذ تصمیماتی می‌کند که برای جامعه غیرقابل قبول است. در شرایط منابع محدود و تقاضای فزاینده، افزایش تعرفه‌ها اقدامی ضروری و دردناک برای تصمیم‌گیرندگان دولت‌های آسیای مرکزی تبدیل شده است.
طبق پیش‌بینی‌ها تا سال ۲۰۳۰، تقاضای گاز طبیعی کشورهای آسیای مرکزی می‌تواند به ۲۵ میلیارد متر مکعب در سال برسد که تقریباً دو برابر حجم خرید فعلی آنها است. با وجود وضعیت سیاسی حساس و تمایل منطقه برای تنوع‌بخشی، روسیه همچنان تأمین‌کننده اصلی خواهد بود. با این حال، مشکل اصلی عدم شفافیت کامل است. قراردادهای گازی محرمانه مانده‌اند و قیمت‌ها، حجم‌ها و شرایط و ضوابط برای عموم نامشخص است. چنین ابهامی وابستگی ضمنی به نفوذ خارجی را تقویت می‌کند. در همین حال، کشورهای منطقه در تلاشند تا تعادل بین نیاز به انرژی و استقلال سیاسی را حفظ کنند.
نویسنده: علی طائی، کارشناس ارشد آسیای مرکزی
دریافت صفحه با کد QR