با توجه به جهت‌گیری آشکار ضد ایرانی این اجلاس و کوشش عربستان سعودی برای شکل‌گیری یک ائتلاف بزرگ از کشورهای اسلامی و عربی در مقابل ایران، حضور رهبران و مقامات ارشد شش کشور آسیای مسلمان و غیر عرب آسیای مرکزی و قفقاز در نشست ریاض بسیار حائز اهمیت است. پس از توافق هسته‌ای ایران و ١+٥ در ١٤ جولای ٢٠١٥ میلادی (٢٣ تیر ١٣٩٤) که به برجام مشهور شده است، تحرکات دیپلماتیک کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس به‌ویژه عربستان سعودی در مناطق پیرامونی ایران ازجمله در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز افزایش قابل توجهی داشته است. توسعه مناسبات دو جانبه میان عربستان سعودی با شش کشور مسلمان این مناطق، نقش محوری ریاض در شکل گیری «مجمع همکاری‌های اقتصادی کشورهای عرب با آسیای مرکزی و آذربایجان»(3) و نیز توسعه مناسبات عمدتاً اقتصادی عربستان سعودی با گرجستان مسیحی و ارتقا سطح روابط دیپلماتیک با این کشور از سطح سفیر آکردیته به سفیر دائم، از نکات شایان توجه در افزایش تحرکات دیپلماتیک عربستان سعودی در سطح مناطق آسیای مرکزی و قفقاز پس از توافق هسته‌ای ایران (برجام) به شمار می‌رود.
از دیگر نکات شایان توجه، سطح کاملاً متمایز تمرکز عربستان سعودی به دو حوزه مهم نفوذ سنتی ایران در منطقه یعنی دو کشور جمهوری آذربایجان (با مشترکات مذهبی و قومی) و تاجیکستان (با مشترکات زبانی و فرهنگی) طی سه سال گذشته است. حجم بالای دیدارهای سیاسی در سطح رئیس‌جمهور و پادشاه حاکی از آن است که عربستان سعودی، از گسترش روابط با این دو کشور، اهدافی فراتر از روابط دوجانبه را دنبال می‌کند. مقایسه سطح بالای دیدارهای دیپلماتیک میان ریاض با باکو و دوشنبه در مقایسه با سطح پایین دیدارها با سایر کشورهای منطقه نظیر قرقیزستان و ازبکستان، به روشنی گویای این واقعیت است که این امر به‌صورت هدفمند و برنامه‌ریزی شده ازسوی عربستان سعودی برای ایجاد واگرایی در مناطق پیرامونی ایران و تضعیف جایگاه و نفوذ ایران در دو عقبه زبانی و فرهنگی (تاجیکستان) و فرهنگی و مذهبی (جمهوری آذربایجان) است.
نمونه بارز این امر، سفر رسمی امام علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان به ریاض در اوج اختلافات ایران و عربستان سعودی در ١٣ دی ١٣٩٤ بود. هم‌زمانی سفر امام علی رحمان به ریاض با اعدام شیخ نمر، افزایش تنش در روابط ایران و عربستان سعودی و قطع روابط دیپلماتیک دو کشور، اعتراض رسمی دولت تاجیکستان به حضور محی‌الدین کبیری، رهبر حزب نهضت اسلامی در کنفرانس وحدت اسلامی در تهران و احضار سفیر ایران در دوشنبه، مواضع متضاد ایران و عربستان سعودی درقبال بحران سوریه و اعلام بررسی پیوستن تاجیکستان به ائتلاف اسلامی مبارزه با تروریسم، از موارد مهمی بود که در آن مقطع، معنی و مفهوم خاصی به سفر امام علی رحمان به عربستان سعودی می‌بخشید. چرا در شرایط بسیار پرالتهاب آن مقطع، دولت تاجیکستان به‌منظور حفظ روابط متوازن با ایران و عربستان سعودی، می‌توانست سفر امام علی رحمان را به تعویق بیاندازد و به زمان دیگری موکول کند؛ اما انجام سفر در موعد مقرر، حاوی معنا و پیام خاص خود به ویژه برای ایران بود. دراین‌میان، افزایش سرمایه‌گذاری صندوق توسعه عربستان در طرح‌های اجتماعی تاجیکستان، ازجمله برنامه مقابله با قاچاق مواد مخدر و بیماری ایدز در ولایت بدخشان، حمایت از برنامه خودکفایی جمعیت هلال احمر کشور، آبخیزداری در سواحل رودخانه پنج و آبرسانی به روستاهای کوهستانی در وادی رشت، دعوت دولت تاجیکستان از عربستان سعودی برای سرمایه گذاری در سد عظیم در حال احداث راغون، موافقت عربستان با احداث ساختمان جدید پارلمان تاجیکستان در «باغ رودکی» شهر دوشنبه و کمک‌های مرکز امداد رسانی ملک سلمان به مناطق مختلف استان بدخشان در جریان زلزله و سیل مارس 2017 میلادی، ازجمله مواردی است که افزایش قابل توجه مناسبات تاجیکستان و عربستان سعودی را نشان می‌دهد؛ لذا حضور امام علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان در نشست اخیر سران کشورهای اسلامی ـ عربی و آمریکا در ریاض را باید در همین راستا ارزیابی نمود و مورد توجه قرار داد.
ازسوی‌دیگر، روابط عربستان سعودی (کشوری با داعیه رهبری جهان اسلام و اهل تسنن) با جمهوری آذربایجان به عنوان دومین کشور شیعی جهان اسلام (به‌لحاظ برخورداری از اکثریت شیعی) و برخوردار از پیوندهای نزدیک قومی، فرهنگی و مذهبی با ایران نیز طی سه سال گذشته بسیار شایان توجه بوده است. ساختار سیاسی سکولار جمهوری آذربایجان و برداشت متفاوت و عرفی این کشور از دین اسلام و مذهب تشیع که متفاوت از برداشت و رویکرد جمهوری اسلامی ایران به تشیع است، همواره از جذابیتی خاص برای عربستان سعودی برخوردار بوده است. عربستان با توسعه مناسبات با جمهوری آذربایجان شیعی درصدد القای این موضوع به جهان اسلام است که سیاست‌های ریاض تقابلی با اصل تشیع ندارد و تنها در مقابل سیاست‌های و رویکردهای دولت و نظام سیاسی خاصی به نام جمهوری اسلامی ایران است. نمونه بارز و آشکار این رویکرد را می‌توان سفر الهام علی‌اف به عربستان سعودی در اوج شکاف‌ها و اختلافات ایران و عربستان سعودی در بحران‌های سوریه و یمن در فروردین ١٣٩٤ دانست که با پوشش و تبلیغ گستره رسانه‌های سعودی و عربی از طواف کعبه و زیارت مسجدالنبی توسط الهام علی‌اف و برجسته‌سازی هم‌سویی دیدگاه‌ها و مواضع یک کشور شیعی با عربستان سعودی همراه بود. نکته بسیار مهم دیگر در روابط ریاض و باکو این است که عربستان سعودی به همراه یمن و پاکستان، سه کشور مسلمانی هستند که به‌دلیل اشغال قره‌باغ به عنوان بخشی از سرزمین یک کشور اسلامی از سوی ارمنستان، از شناسایی استقلال و برقراری ارتباط دیپلماتیک با دولت ارمنستان از سال ١٩٩١ میلادی تا کنون خودداری نموده‌اند؛ بنابراین نقش و جایگاه عربستان سعودی به‌لحاظ پیگیری بحران قره‌باغ ازسوی دولت آذربایجان در سطح سازمان همکاری اسلامی (اشغال بخشی از اراضی یک کشور اسلامی توسط جمهوری ارمنستان مسیحی) و شورای امنیت (نقض حقوق بین‌الملل و منشور سازمان ملل در زمینه حاکمیت ملی و یکپارچگی سرزمینی) و نیز اتحادیه عرب از اهمیت فراوانی برای باکو برخوردار است. درواقع، دولت آذربایجان درصدد است درقبال بحران قره‌باغ، علاوه‌بر ترکیه (متحد قومی)، عربستان سعودی (متحد دینی) را نیز با خود همراه نماید تا فشار بیشتری را متوجه ارمنستان و سایر کشورهای اسلامی سازد. شرکت الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان در نشست اخیر سران کشورهای اسلامی ـ عربی و آمریکا در ریاض نیز به روشنی گویای سطح بسیار بالای مناسبات دو کشور به شمار می‌رود.
درمجموع، پس از توافق هسته‌ای ایران و ١+٥ در چهاردهم جولای ٢٠١٥ میلادی (٢٣ تیر ١٣٩٤) که به برجام مشهور شده است، تحرکات دیپلماتیک عربستان سعودی در مناطق آسیای مرکزی و قفقاز به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق پیرامونی و عقبه ژئوپولیتیکی و فرهنگی ـ تمدنی ایران به‌شدت افزایش یافته است و ریاض در حوزه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در چهارچوب یک بازی با حاصل‌جمع صفر، درصدد توسعه نفوذ و جایگاه عربستان سعودی به موازات کاهش نفوذ و جایگاه ایران در سطح منطقه است. هر چند به‌دلیل پیوندهای متقابل سیاسی، اقتصادی، امنیتی و فرهنگی ایران و کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز، در عمل و در درازمدت بسیار دور از ذهن به‌نظر می‌رسد که عامل عربستان سعودی بتواند تأثیر بسیار بنیادین و قابل ملاحظه‌ای در کاهش سطح روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز با ایران و یا ورود این کشورها به عرصه ائتلاف ضد ایرانی به محوریت عربستان سعودی ایفا کند؛ اما به‌نظر می‌رسد در کوتاه‌مدت، عامل عربستان سعودی می‌تواند نقش مخرب و منفی بر توسعه مناسبات ایران با کشورهای منطقه ایفا کند که این امر ایجاب می‌کند تحرک و دیپلماسی به مراتب فعال‌تری ازسوی کشورمان برای مقابله و خنثی‌سازی تحرکات جدید عربستان سعودی در این مناطق در دستورکار قرار گیرد.
پاورقی
1. Rashid Meredov
2. Mohammed Ghali Abul-Gaiiv
3. Forum on Economy and Cooperation of Arab Countries with Central Asian States and Azerbaijan
منبع: ابرار معاصر تهران
https://ccsi.ir//vdcgy39q.ak93n4prra.htmlمنبع: ابرار معاصر تهران
ccsi.ir/vdcgy39q.ak93n4prra.html