در ترکیه اردو (ارتش) قدمت و احترام بیشتري از نظام جمهوريت داشته است. قانون اساسی جمهوري ترکیه نيز حاوي ويژگي هايي است که به ارتش اجازه مي دهد که هر وقت احساس خطر نمايد، تحت عنوان «حفظ منافع ملی و امنیت کشور» وارد عمل شود. اما وقتی نسل جدید اسلامگرایان تحت عنوان حزب عدالت و توسعه به قدرت رسید، اوضاع تغيير کرد، چون دولت اردوعان با زیرکی موقعیت اسلام‌گراها را در بخش‌های امنيتي، سیاسی، اقتصادی و رسانه‌ای تقویت کرد. هر چند طرح مخفیانه مخالفين تحت عنوان «رویارویی با ارتجاع» و متعاقب آن پرونده «ارگنكون» نيز چند سال پیش افشاء و منجر به دستگیری و محاکمه برخی از نظامیان ناراضی شد.
علي رغم تدبيرهاي امنيتي دولت اردوعان، نارضایتی‌های ارتش كمالسيت و احزاب لائيك از حكومت حزب عدالت و توسعه، بويژه در خصوص انحصار طلبي هاي دولت اردوعان، مداخله تركيه در ماجرای سوریه، همكاري با گروه‌هاي تروريستي، آغاز درگيري با پ.ك.ك و تبعات خشونت‌بار این دخالت‌ها كه منجر به حملات تروریستی در این کشور و‌تیرگی رابطه با برخي از كشورها از جمله روسيه شد، زمينه‌هايي را فراهم ساخت تا برخي از نظاميان مخالف با احساس وظيفه ملي به كودتاي مذكور مبادرت نمايند.
آخرين كودتاي نظامي تركيه، يك سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران در 12 سپتامبر 1980.م به رهبري ژنرال كنعان اورن بوقوع پيوست. ( بدون محاسبه كودتاي پست مدرن 1997.م عليه دولت قانوني مرحوم پروفسور نجم‌الدين اربكان). اين بار، شب جمعه 15 ژولاي 2016.م = 25/04/1395، بعد از 36 سال، كودتايي نافرجام به رهبري سرهنگ «محرم كوسه» بوقوع پيوست. گروهي از نظاميان تركيه، متشكل از مخالفان حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، طرفداران كمالیسم وگولنيست‌ها، تحت عنوان «شوراي صلح در كشور» كودتايي ترتيب دادند.
البته كودتاي مذكور ناکام ماند و با تسلیم ژنرال «محرم کوسه» مشاور رییس ستاد ارتش ترکیه و طراح کودتاي مذكور، شکست کودتا محرز شد. برخي از نظاميان دخيل در كودتا به يونان گريخته و تقاضاي پناهنگي كرده‌اند. در همان ساعات نخستین شکست کودتا، شمار بازداشت‌شدگان این اقدام نافرجام با احتساب 5 ژنرال و 29 سرهنگ به 2839 نفر رسید. 161 تن نيز در درگيري هاي مذكور كشته و بيش از 1000 تن نيز زخمي شده‌اند. خبرگزاری رسمی ترکیه اعلام کرد که رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور که به گروگان گرفته شده بود در عملیاتی در یک پایگاه هوایی آزاد شد و به محلی امن انتقال یافت. رئيس جمهور، نخست وزير، رئيس پارلمان و رئيس سازمان امنيت تركيه «ميت» نيز در تركيه و در كمال سلامت بسر مي برند. هم چنين در يك اقدام بي سابقه، ارتش ترکیه، بامداد روز شنبه دستوراتی مبنی بر عقب‌نشینی فوری نیروهای ترکیه‌ای مستقر در عراق، صادر کرد.
آري در اتفاقی که شاید کمتركارشناسي در کشورمان و کمتر تحلیلگری در سطح منطقه و بين‌الملل، انتظار آن را داشت یا پیش بینی آن را می‌کرد، ارتش ترکیه علیه دولت قانوني اردوعان اعلام کودتا كرد. (پي‌نوشت 1)
در این میان از «محمد فتح‌الله گولن » مردی که زمانی به عنوان پدر معنوی حزب عدالت و توسعه شناخته می‌شد، به عنوان پشت پرده این کودتا نام برده می‌شود. (پي‌نوشت 2)
وزیر دادگستری ترکیه نیز در اظهارنظری مشابه، طرفداران فتح‌الله گولن را مسئول این کودتا دانست. این در حالی است که رسانه‌های آل سعود به نقل از فتح‌الله گولن نوشتند: او کودتا را محکوم کرده و خواستار بازگشت آرامش به تركيه شده است!
اگر چه حكومت حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوعان، نخست با حمایت طرفداران گولن بر سر کار آمد، اما به مرور روابط میان این دو تیره شد. طی یک سال اخیر، اردوعان همه نهادهای وابسته به گولن را سرکوب کرده و از زمینه‌چینی‌های آن‌ها تحت عنوان «دولت موازي» برای انجام کودتا در ترکیه سخن گفته بود.
البته برخی تحليلگران و خبرنگاران مخالف دولت اردوعان، آنچه تحت عنوان کودتا رقم خورده را یک نمایش سياسي خواندند که با هدف افزایش محبوبیت و ایجاد توجیه کافی برای برخورد سخت با مخالفان دولت کنونی ترکیه انجام گرفته است. شکست سریع و ساده این کودتای نظامی و مقاومت اندک کودتاچیان بر شدت این تحلیلها افزوده است. در اين خصوص، کریستین امان‌پور مجری و تحلیل‌گر «سی.ان.ان» کودتاي مذكور در تركيه را با کودتای «السيسي» علیه «مرسی» در مصر مقایسه نمود و نزاع سکولار و مذهبی را برجسته کرد.
بررسي
اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه پس از پيروزي بي‌سابقه در انتخابات، تا مدت‌ها بر وسوسه‌های سلفی غلبه كردند و مدل نسبتا موفقی از رابطه دموكراسي ـ دین ـ مردم سالاري و توسعه را به نمايش گذاشتند، اما وسوسه ها و توهم « نئوعثماني» در نهایت جماعت عدالت و توسعه را درگير خویش نمود كه نتیجه اش ورود ترکیه به بحران سوریه و هم داستانی با سلفی‌های تکفیری و قمار خطرناک بر سر امنیت و اقتصاد تركيه بود. و هم به مثابه بدلي ناکارآمد، موجبات تنش با همسايگان و نيز ممانعت از پیوستن تركيه مسلمان به باشگاه مسيحيان «اتحادیه اروپا» را سبب شد.
تضعيف و يا ساقط شدن احتمالی حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، در واقع تیر خلاصی است، هم بر اسلام‌گرایی اخوانی، بويژه مدل تركيه‌ای آن، و هم ضربه اي به توسعه تركيه و مدل ـ الگو شدن آن در منطقه.
نافرجامي كودتاي مذكور، هرچند تا حدودي محبوبيت و موقعیت اردوعان و يارانش را تثبیت و ارتقاء خواهد بخشيد، اما شهروندان تركيه تا مدت نا مشخصي مجبور به تحمل فضای امنيتي ـ سياسي خواهند گرديد كه مسلما چالش هايي در حوزه‌های مربوط به روابط بين المللي، دموكراسي، حقوق بشر ومسائل اقتصادي و توسعه اي اين كشور بوجود خواهد آورد.
انتظار مي‌رود پس از اتفاق مذكور و در راستاي سياست‌هاي نوين رئيس جمهور اردوعان، نخست وزير دكتر ـ مهندس بن‌علي ييلديريم، بتواند نقش مجري قابلي براي ترميم و بهبود روابط خارجي و مناسباتجمهوري تركيه در سطح همسايگان، كشور هاي منطقه و فرامنطقه را ايفاء نمايد. ضمن آن كه رفع و يا كاهش معضل درگيري نظامي در مناطق كردنشين، آن هم از طريق مذاكره مستقيم و آغاز گفتگوهاي روند صلح با «پ.ك.ك» در كوتاه‌مدت بعيد بنظر مي‌رسد، اما در راستاي لزوم تقويت وحدت ملي و حفظ تماميت ارضي تركيه، دولت اردوعان، طي مصالحه و مذاكره با همسايگان، بويژه عراق، ج.ا.ايران و سوريه، به زودي به اتخاذ روش‌ها و تصميمات مهمي مبادرت خواهد ورزيد.
پي‌نوشت‌ها:
ا- نويسنده، طي نوشتارهايي بشرح ذيل، احتمال كودتا عليه اردوعان را مطرح و متذكر گرديده بود.
+ حكومت حزب عدالت و توسعه در مسيرهاي وصل و فصل، منتشر شده در پايگاه خبري ـ تحليلي الوقت، 6/2/1395 و سایت بنیاد مطالعات قفقاز و خبرگزاری جهان7/2/1395
+ فرجام داود اوعلو. منتشر شده در پايگاه تحليلي خبری ايران ـ بالكان، مورخ 21/02/1395
+ فرجام داود اوعلو و دكترين تنش صفر با همسايگان. هفته‌نامه مثلث. منتشر شده در مورخ 25/02/1395
2- «محمد فتح‌الله گولن» واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاق و الهیات، تبعه ج. ترکیه است كه پس از آخرين كودتاي نظامي در تركيه، در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند. گولن در عمر خود مشغول تدریس نسخه‌ای نوین از اسلام تحت عنوان «اسلام آناتولیایی» است که مبتنی بر آموزه‌های عالم اسلامی، «سعید نورسی» است. در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است، هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است، او معتقد به گفت‌وگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی است و خود او برای چنین گفت‌وگو‌هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بار‌ها پیشقدم شده است. جنبش گولن شامل مدارس، دانشگاه‌ها، مؤسسه‌های حرفه‌ای و کاری و حتی ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی است. در نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ .م مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می‌کنند که بیش از ۲میلیون دانش آموز را تربیت کرده که بسیاری از آن‌ها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. تعداد مدارس گولن در ترکیه ۳۰۰ و در کل دنیا بیش از ۱۰۰۰ كالج تخمین زده می‌شود. مراكز آموزشي مذكور به صورت سازمان‌يافته با مؤسس مجموعه در ارتباط هستند. یکی از مشخصه‌های فارغ‌التحصیلان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی است. به نظر می‌رسد، فتح الله گولن که زمانی تلاش کرد تا حزب عدالت و توسعه به قدرت برسد در ادامه از راه در پیش گرفته شده توسط دولت اردوعان در اصلاحات سیاسی و اجتماعی که منجر به پررنگ‌تر شدن اسلام در زندگی اجتماعی این کشور شده چندان رضایت نداشته و قصد به چالش کشیدن دولت برای عقب نشینی از مواضع‌اش را داشته است. موضوعی که با نفوذ عمیق طرفداران گولن در سیستم قضایی و پلیس این کشور، چالشی بزرگ را برای اردوعان و سیاست‌های وی به همراه داشته و خواهد داشت. البته نباید فراموش کرد که گولن در راستای سیاستی کلان‌تر از سطح ترکیه حرکت می‌کند که عبارت است از مقابله با اسلام سیاسی شیعی که از جمهوری اسلامی ایران مطرح گرديده است و در مقابل اسلام تندرو سلفی است که از سوی عربستان سعودی در منطقه دنبال می‌شود. فتح الله گولن و جنبش گولنيزم كه از سوی مؤسسه آمریکایی «رند»، به عنوان اسلام معتدل معرفي مي‌شوند، برای غرب امتیازات دیگری نیز دارد: براساس گزارش همین مؤسسه وی «مخالف اجرای قوانين اسلامي» است و از منتقدان حكومت ج.ا.ايران و هم سو با دولت آمریکا است.
*پژوهشگر مسائل تركيه
https://ccsi.ir//vdcc4iqs.2bq048laa2.htmlعلي رغم تدبيرهاي امنيتي دولت اردوعان، نارضایتی‌های ارتش كمالسيت و احزاب لائيك از حكومت حزب عدالت و توسعه، بويژه در خصوص انحصار طلبي هاي دولت اردوعان، مداخله تركيه در ماجرای سوریه، همكاري با گروه‌هاي تروريستي، آغاز درگيري با پ.ك.ك و تبعات خشونت‌بار این دخالت‌ها كه منجر به حملات تروریستی در این کشور و‌تیرگی رابطه با برخي از كشورها از جمله روسيه شد، زمينه‌هايي را فراهم ساخت تا برخي از نظاميان مخالف با احساس وظيفه ملي به كودتاي مذكور مبادرت نمايند.
آخرين كودتاي نظامي تركيه، يك سال پس از پيروزي انقلاب اسلامي در ايران در 12 سپتامبر 1980.م به رهبري ژنرال كنعان اورن بوقوع پيوست. ( بدون محاسبه كودتاي پست مدرن 1997.م عليه دولت قانوني مرحوم پروفسور نجم‌الدين اربكان). اين بار، شب جمعه 15 ژولاي 2016.م = 25/04/1395، بعد از 36 سال، كودتايي نافرجام به رهبري سرهنگ «محرم كوسه» بوقوع پيوست. گروهي از نظاميان تركيه، متشكل از مخالفان حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، طرفداران كمالیسم وگولنيست‌ها، تحت عنوان «شوراي صلح در كشور» كودتايي ترتيب دادند.
البته كودتاي مذكور ناکام ماند و با تسلیم ژنرال «محرم کوسه» مشاور رییس ستاد ارتش ترکیه و طراح کودتاي مذكور، شکست کودتا محرز شد. برخي از نظاميان دخيل در كودتا به يونان گريخته و تقاضاي پناهنگي كرده‌اند. در همان ساعات نخستین شکست کودتا، شمار بازداشت‌شدگان این اقدام نافرجام با احتساب 5 ژنرال و 29 سرهنگ به 2839 نفر رسید. 161 تن نيز در درگيري هاي مذكور كشته و بيش از 1000 تن نيز زخمي شده‌اند. خبرگزاری رسمی ترکیه اعلام کرد که رئیس ستاد مشترک ارتش این کشور که به گروگان گرفته شده بود در عملیاتی در یک پایگاه هوایی آزاد شد و به محلی امن انتقال یافت. رئيس جمهور، نخست وزير، رئيس پارلمان و رئيس سازمان امنيت تركيه «ميت» نيز در تركيه و در كمال سلامت بسر مي برند. هم چنين در يك اقدام بي سابقه، ارتش ترکیه، بامداد روز شنبه دستوراتی مبنی بر عقب‌نشینی فوری نیروهای ترکیه‌ای مستقر در عراق، صادر کرد.
آري در اتفاقی که شاید کمتركارشناسي در کشورمان و کمتر تحلیلگری در سطح منطقه و بين‌الملل، انتظار آن را داشت یا پیش بینی آن را می‌کرد، ارتش ترکیه علیه دولت قانوني اردوعان اعلام کودتا كرد. (پي‌نوشت 1)
در این میان از «محمد فتح‌الله گولن » مردی که زمانی به عنوان پدر معنوی حزب عدالت و توسعه شناخته می‌شد، به عنوان پشت پرده این کودتا نام برده می‌شود. (پي‌نوشت 2)
وزیر دادگستری ترکیه نیز در اظهارنظری مشابه، طرفداران فتح‌الله گولن را مسئول این کودتا دانست. این در حالی است که رسانه‌های آل سعود به نقل از فتح‌الله گولن نوشتند: او کودتا را محکوم کرده و خواستار بازگشت آرامش به تركيه شده است!
اگر چه حكومت حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوعان، نخست با حمایت طرفداران گولن بر سر کار آمد، اما به مرور روابط میان این دو تیره شد. طی یک سال اخیر، اردوعان همه نهادهای وابسته به گولن را سرکوب کرده و از زمینه‌چینی‌های آن‌ها تحت عنوان «دولت موازي» برای انجام کودتا در ترکیه سخن گفته بود.
البته برخی تحليلگران و خبرنگاران مخالف دولت اردوعان، آنچه تحت عنوان کودتا رقم خورده را یک نمایش سياسي خواندند که با هدف افزایش محبوبیت و ایجاد توجیه کافی برای برخورد سخت با مخالفان دولت کنونی ترکیه انجام گرفته است. شکست سریع و ساده این کودتای نظامی و مقاومت اندک کودتاچیان بر شدت این تحلیلها افزوده است. در اين خصوص، کریستین امان‌پور مجری و تحلیل‌گر «سی.ان.ان» کودتاي مذكور در تركيه را با کودتای «السيسي» علیه «مرسی» در مصر مقایسه نمود و نزاع سکولار و مذهبی را برجسته کرد.
بررسي
اسلامگرایان حزب عدالت و توسعه پس از پيروزي بي‌سابقه در انتخابات، تا مدت‌ها بر وسوسه‌های سلفی غلبه كردند و مدل نسبتا موفقی از رابطه دموكراسي ـ دین ـ مردم سالاري و توسعه را به نمايش گذاشتند، اما وسوسه ها و توهم « نئوعثماني» در نهایت جماعت عدالت و توسعه را درگير خویش نمود كه نتیجه اش ورود ترکیه به بحران سوریه و هم داستانی با سلفی‌های تکفیری و قمار خطرناک بر سر امنیت و اقتصاد تركيه بود. و هم به مثابه بدلي ناکارآمد، موجبات تنش با همسايگان و نيز ممانعت از پیوستن تركيه مسلمان به باشگاه مسيحيان «اتحادیه اروپا» را سبب شد.
تضعيف و يا ساقط شدن احتمالی حكومت حزب عدالت و توسعه در تركيه، در واقع تیر خلاصی است، هم بر اسلام‌گرایی اخوانی، بويژه مدل تركيه‌ای آن، و هم ضربه اي به توسعه تركيه و مدل ـ الگو شدن آن در منطقه.
نافرجامي كودتاي مذكور، هرچند تا حدودي محبوبيت و موقعیت اردوعان و يارانش را تثبیت و ارتقاء خواهد بخشيد، اما شهروندان تركيه تا مدت نا مشخصي مجبور به تحمل فضای امنيتي ـ سياسي خواهند گرديد كه مسلما چالش هايي در حوزه‌های مربوط به روابط بين المللي، دموكراسي، حقوق بشر ومسائل اقتصادي و توسعه اي اين كشور بوجود خواهد آورد.
انتظار مي‌رود پس از اتفاق مذكور و در راستاي سياست‌هاي نوين رئيس جمهور اردوعان، نخست وزير دكتر ـ مهندس بن‌علي ييلديريم، بتواند نقش مجري قابلي براي ترميم و بهبود روابط خارجي و مناسباتجمهوري تركيه در سطح همسايگان، كشور هاي منطقه و فرامنطقه را ايفاء نمايد. ضمن آن كه رفع و يا كاهش معضل درگيري نظامي در مناطق كردنشين، آن هم از طريق مذاكره مستقيم و آغاز گفتگوهاي روند صلح با «پ.ك.ك» در كوتاه‌مدت بعيد بنظر مي‌رسد، اما در راستاي لزوم تقويت وحدت ملي و حفظ تماميت ارضي تركيه، دولت اردوعان، طي مصالحه و مذاكره با همسايگان، بويژه عراق، ج.ا.ايران و سوريه، به زودي به اتخاذ روش‌ها و تصميمات مهمي مبادرت خواهد ورزيد.
پي‌نوشت‌ها:
ا- نويسنده، طي نوشتارهايي بشرح ذيل، احتمال كودتا عليه اردوعان را مطرح و متذكر گرديده بود.
+ حكومت حزب عدالت و توسعه در مسيرهاي وصل و فصل، منتشر شده در پايگاه خبري ـ تحليلي الوقت، 6/2/1395 و سایت بنیاد مطالعات قفقاز و خبرگزاری جهان7/2/1395
+ فرجام داود اوعلو. منتشر شده در پايگاه تحليلي خبری ايران ـ بالكان، مورخ 21/02/1395
+ فرجام داود اوعلو و دكترين تنش صفر با همسايگان. هفته‌نامه مثلث. منتشر شده در مورخ 25/02/1395
2- «محمد فتح‌الله گولن» واعظ، نویسنده و مدرس علوم اخلاق و الهیات، تبعه ج. ترکیه است كه پس از آخرين كودتاي نظامي در تركيه، در تبعیدی خودخواسته در پنسیلوانیای آمریکا زندگی می‌کند. گولن در عمر خود مشغول تدریس نسخه‌ای نوین از اسلام تحت عنوان «اسلام آناتولیایی» است که مبتنی بر آموزه‌های عالم اسلامی، «سعید نورسی» است. در تفکر گولن که عمیقاً معتقد به مدارا و تسامح است، هرگونه تروریسم شدیداً محکوم است، او معتقد به گفت‌وگوی بین ادیان الهی و پیروان کتاب‌های آسمانی است و خود او برای چنین گفت‌وگو‌هایی با واتیکان و برخی مراکز مذهبی یهودی بار‌ها پیشقدم شده است. جنبش گولن شامل مدارس، دانشگاه‌ها، مؤسسه‌های حرفه‌ای و کاری و حتی ایستگاه‌های رادیویی و تلویزیونی است. در نگاه جهانی، جنبش گولن بیشتر در امر آموزش فعال است. در سال ۲۰۰۹ .م مجله معروف نیوزویک گزارش داد که افراد جنبش، مدارس بسیاری را در نقاط مختلف دنیا اداره می‌کنند که بیش از ۲میلیون دانش آموز را تربیت کرده که بسیاری از آن‌ها از بورس کامل تحصیلی از سوی بنیاد گولن برخوردار بودند. تعداد مدارس گولن در ترکیه ۳۰۰ و در کل دنیا بیش از ۱۰۰۰ كالج تخمین زده می‌شود. مراكز آموزشي مذكور به صورت سازمان‌يافته با مؤسس مجموعه در ارتباط هستند. یکی از مشخصه‌های فارغ‌التحصیلان این مدارس تسلط کامل به زبان انگلیسی است. به نظر می‌رسد، فتح الله گولن که زمانی تلاش کرد تا حزب عدالت و توسعه به قدرت برسد در ادامه از راه در پیش گرفته شده توسط دولت اردوعان در اصلاحات سیاسی و اجتماعی که منجر به پررنگ‌تر شدن اسلام در زندگی اجتماعی این کشور شده چندان رضایت نداشته و قصد به چالش کشیدن دولت برای عقب نشینی از مواضع‌اش را داشته است. موضوعی که با نفوذ عمیق طرفداران گولن در سیستم قضایی و پلیس این کشور، چالشی بزرگ را برای اردوعان و سیاست‌های وی به همراه داشته و خواهد داشت. البته نباید فراموش کرد که گولن در راستای سیاستی کلان‌تر از سطح ترکیه حرکت می‌کند که عبارت است از مقابله با اسلام سیاسی شیعی که از جمهوری اسلامی ایران مطرح گرديده است و در مقابل اسلام تندرو سلفی است که از سوی عربستان سعودی در منطقه دنبال می‌شود. فتح الله گولن و جنبش گولنيزم كه از سوی مؤسسه آمریکایی «رند»، به عنوان اسلام معتدل معرفي مي‌شوند، برای غرب امتیازات دیگری نیز دارد: براساس گزارش همین مؤسسه وی «مخالف اجرای قوانين اسلامي» است و از منتقدان حكومت ج.ا.ايران و هم سو با دولت آمریکا است.
*پژوهشگر مسائل تركيه
ccsi.ir/vdcc4iqs.2bq048laa2.html