پس از سرنگون شدن بمب‌افکن سوخوی Su-24 روسیه توسط جنگنده‌ی F-16 نیروی هوایی ترکیه در استان لاذقیه در جوار مرزهای ترکیه در منطقه‌ی تحت سلطه‌ی شبه‌نظامیان ترکمن سوریه‌ای مورد حمایت آنکارا و هدف قرار گرفتن یکی از خلبانان روس توسط شبه‌نظامیان مزبور، موضوع معارضان و شبه‌نظامیان ترکمن سوریه و حمایت‌های همه‌جانبه‌ی آنکارا از آنها جلوه‌ی پررنگ‌تری یافته است. پدیده‌ای که از آن‌رو شایان توجه بیشتری است که دولت ترکیه در طول بحران سوریه تلاش زیادی برای بهره‌برداری هر چه بیشتر از ترکمنهای سوریه در طیف گسترده‌ای از مسایل از ابعاد نظامی ـ امنیتی گرفته تا سیاسی و رسانه‌ای به خرج داده است. به نظر می‌رسد بررسی سازوکار و ابعاد بهره‌برداری‌های مختلف آنکارا از مولفه‌ی ترکمنهای سوریه می‌تواند به محملی مناسب برای شناخت اهداف و ماهیت سیاست‌های دولت آک پارتی در قبال بحران سوریه و عراق و استخراج الگویی در مورد رفتارهای مشابه احتمالی آن در بحران‌هایی از این دست در منطقه بدل شود.
پیشینه تاریخی ترکمنهای سوریه
سابقه حضور ترکمن‌ها در سوریه به قرن یازدهم میلادی و دوران کشورگشایی‌های سلجوقیان بازمی‌گردد. دورانی که برخی قبایل چادرنشین ترکمن از آناتولی و بین‌النهرین به شام وارد شدند. در قرن دوازدهم میلادی آنها به سرکردگی عمادالدین زنگی سلسله آل زنگی را تاسیس کردند. عمادالدین زنگی، ترکمن‌ها را برای رویارویی با صلیبی‌ها در ولایت حلب سکنا داد. وی به پاداش خدمات نظامی ترکمن‌ها، زمین‌هایی را به عنوان تیول به آنها واگذار کرد. در قرن سیزدهم میلادی ترکمن‌ها به بخشی از نیروهای نظامی در دمشق و حلب بدل شدند. در نیمه دوم قرن سیزدهم شماری از آنها در مناطق ساحلی و همچنین منطقه جولان جهت انجام خدمات نظامی و دفاعی سکونت یافتند. در دوران سلاطین مملوک نقش ترکمن‌ها در نیروهای نظامی سوریه افزایش یافت. ترکمن‌ها عمدتا در مناطق شمالی سوریه ساکن شده و با تشکیل کلونی‌هایی زندگی یکجانشینی را آغاز کردند. در عمده‌ی دوران عثمانی جوامع ترکمن سوریه غالبا به‌صورت خودمختار و تحت فرمان روسایی بودند که به صورت ارثی قدرت را در دست داشتند. بر اساس اسناد موجود از سرشماری سال 1518 میلادی امپراتوری عثمانی، جمعیت ایالت حلب که در حال حاضر بخش عمده‌ی آن در خاک ترکیه قرار دارد، 54276 نفر بوده که از آن بین 36217 نفر آنان را ترکمن‌ها تشکیل می‌داده‌اند. در قرن شانزدهم میلادی، عثمانی‌ها جمعی از ترکمن‌ها را در مناطق روستایی حومه‌ی حمص و حما جهت افزایش نظارت بر بدویان عرب و ماموریت‌هایی نظیر جمع‌آوری مالیات اسکان دادند.
جمعیت ترکمنهای سوریه
برآوردی روشن از شمار ترکمن‌ها در سوریه وجود ندارد. آماری دولتی در این باب موجود نیست. زیرا در سرشماری‌های سوریه خاستگاه قومی، زبان یا مذهب لحاظ نمی‌شده است. تخمین‌ها از 1964 به این سو جمعیت ترکمنهای سوریه را 30000 نفر، در 1965، 60000 نفر، و در 1978، 94000 نفر و در 1988 با افزودن 6000 ترک آناتولی، جمعیت ترک‌زبانان سوریه را 88000 نفر نشان می‌دهد. که بر پایه‌ی تخمین سال 1988، جمعیت ترکمنهای سوریه 2/1 درصد جمعیت این کشور بوده است. البته برخی دیگر از برآوردها سهم ترکمنهای سوریه از جمعیت این کشور در 1988 را 3 درصد برمی‌شمارند که آنها را به‌منزله‌ی یکی از کوچک‌ترین اقلیت‌های قومی سوریه معرفی می‌کند. متخصص تاریخ خاورمیانه سی اچ بلینی (C. H. Bleaney) بر این باور است که اشتراک مذهبی ترکمنهای سوریه با اکثریت جمعیت این کشور مستحیل شدن آنها در جامعه سوریه را تسهیل نموده و در بسیاری از مناطق آنها در جمعیت عرب‌زبان هضم شده‌اند. بسیاری از منابع جمعیت آنها در حال حاضر را بین یک‌صد تا دویست هزار نفر تخمین می‌زنند. برخی ترکمنهای سوریه نیز جمعیتشان را بین هفتصد و پنجاه هزار نفر تا یک و نیم میلیون نفر برمی‌شمارند. به تازگی شورای ملی ترکمنهای سوریه نیز آمار خود مبنی بر جمعیت سه و نیم میلیون نفری ترکمنهای سوریه را عرضه کرده است.
پراکندگی جغرافیایی ترکمنهای سوریه
بیشتر ترکمنهای سوریه در مناطق پیرامون بخش‌های شمالی رودخانه فرات در نزدیکی حلب و شماری روستاهای پراکنده در مناطق مرکزی سوریه به ویژه حوالی حمص و حما زندگی می‌کنند. بیشترین تراکم جمعیتی ترکمن‌ها در حاشیه نوار مرزی با ترکیه به ویژه در استان‌های حلب و لاذقیه است. شهرهای حلب، منبیج، الباب، جرابلس، اعزاز، قطمه جمعیت‌های شایان توجه ترکمن دارند. در استان لاذقیه، در منطقه مرزی رأس‌البسیط و در منطقه بایربوجاک در جوار استان حاتای ترکیه، عمده‌ی جمعیت را ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند. با نگاهی به نقشه جغرافیایی سوریه می‌توان به موقعیت سوق‌الجیشی شهرهای ترکمن‌نشین در نوار مرزی ترکیه و سوریه پی برد، موضوعی که بدون تردید در اراده‌ی ترکیه به بهره‌برداری‌های همه‌جانبه از مولفه‌ی ترکمن در سوریه موثر بوده است.
ترکمنهای سوریه و سیاست‌های ترکیه
ترکمنهای سوریه را با وجود اشراف بالای ترکیه بر ایشان و فعالیت عمده‌ی گروه‌های ترکمن تحت فرماندهی آنکارا، نمی‌توان نیرویی یکدست معرفی کرد، چنان‌که بخشی از آنها با کردهای سوریه علیه داعش متحد شده‌اند، اقدامی که به هیچ‌روی مطلوب آنکارا نبوده است و فراتر از آن بخشی از جمعیت ترکمنهای سوریه در بحران این کشور موضع بی‌طرفی در پیش گرفته‌اند. اما واقعیت این است که عمده‌ی شبه‌نظامیان و فعالان سیاسی ترکمن سوریه تحت فرمان ترکیه هستند. اخبار مربوط به آموزش و سازماندهی شبه‌نظامیان ترکمن در ترکیه و یا حتی در سوریه توسط نظامیان ترکیه به صورت رسمی منتشر شده است. تلاش‌های ترکیه برای تاسیس ارتش واحد ترکمن نیز از مواردی است که رسانه‌ای شده است. در توافقات صورت‌گرفته مبنی بر آموزش تروریست‌های میانه‌رو توسط غربی‌ها و برخی متحدان منطقه‌ای آنها در ترکیه نیز عمده‌ی نیروهایی که تحت آموزش قرار گرفتند ترکمنهای سوریه بودند. گردان‌های ترکمن در حلب، رقه، حمص، اطراف دمشق، ادلب، حما، طرطوس و لاذقیه فعالیت دارند و در برخی مناطق که از اهمیت راهبردی بسیار بالایی برخوردارند نظیر کوهستان ترکمن در لاذقیه شمار گردان‌های ترکمن به 12 عدد می‌رسد. اسامی نورالدین زنگی، ظاهر بیبرس، آلپ ارسلان، سلطان سلیم یاووز، سلطان محمد فاتح، سلطان عبدالحمید، اییلدریم بایزید بر پیشانی این گردان‌ها نشان از تلاشی آشکار برای گره زدن تاریخ ترکمنهای سوریه با پیشینه‌ی حاکمیتی است که به گواهی تاریخ، ترکمنهای سوریه خود را با آن یکی نمی‌دانسته‌اند و در دوران حاکمیت آن نیز از خودمختاری برخوردار بوده‌اند. نباید از خاطر برد که دولت عثمانی ساقط کننده‌ی دولت مملوکان در مصر و شام بود که نیاکان شماری از همین ترکمن‌ها در خدمت نظامی آن دولت بودند و ادعاهای تاریخی کنونی زمامداران آنکارا با این پیشینه مطابقت ندارد.
به هر روی و در حالی‌که دولت‌های سوریه از 1939 که بر اساس همه‌پرسی صورت‌گرفته در استان اسکندرون و تقلب آتاترک، اسکندرون به‌منزله‌ی پاره‌ای از جغرافیای تاریخی سوریه به ترکیه منضم شد و استان حاتای نام گرفت، تاکنون از پذیرش نتیجه‌ی همه‌پرسی مذکور خودداری ورزیده‌اند، اکنون گردان‌های تشکیل شده توسط دولت ترکیه در داخل خاک سوریه با اسامی سلاطین عثمانی در برابر نیروهای دولتی سوریه می‌جنگند. پدیده‌ای که اراده‌ی دولت فعلی ترکیه در برداشتن گامی فراتر از آن‌چه آتاترک مدعی آن و یارای آن بود را به نمایش می‌گذارد. در این بین فعالیت‌های گردان‌های ترکمن حاضر در کوهستان ترکمن در لاذقیه از اهمیت راهبردی بالاتری برخوردار است. منطقه‌ای که بر راه ارتباطی لاذقیه و حاتای به منزله‌ی مناسب‌ترین راه حمایت لجستیکی ترکیه از تروریست‌های فعال در سوریه و همچنین قاچاق سوخت به ترکیه و تجارت با داعش مشرف است و حضور هواپیماهای روسیه در همین منطقه کاسه‌ی صبر اردوغان را لبریز و به سرنگون کردن هواپیمای سوخو و بروز تنش بی‌سابقه در روابط مسکو ـ آنکارا منجر شد. بهره‌برداری‌های ترکیه از ترکمنهای سوریه وجوه مختلفی دارد که به طور خلاصه به برخی از آنها اشاره میشود.
وجه رسانه‌ای
رسانه‌های دولتی ترکیه در بازتاب اخبار مربوط به مناطق ترکمن‌نشین یا تکاپوهای شبه‌نظامیان ترکمن همسو با ترکیه آنها را «حافظان خاک یادگار عثمانی» می‌خوانند. آنها ترکمن‌ها را بخشی از میراث فرهنگی و تاریخی ترکیه معرفی می‌کنند که با آگاهی به پیشینه‌ی هویتی خویش و به دلیل صیانت از آن هدف حملات قوای بشار اسد، ایران، حزب‌الله و همچنین نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه (PYD) قرار گرفته‌اند. دامنه و حجم خبرپراکنی‌های بی‌پایه در مورد حملات نیروهای ایران و حزب‌الله به ترکمنهای سوریه توسط خبرگزاری‌های دولتی ترکیه به گونه ای است که تردیدی را در مورد وجود دستور کاری در عملیات رسانه‌ای علیه جمهوری اسلامی ایران با این دست دروغ‌پراکنی‌ها به جا نمی‌گذارد. اخباری که هدف آن افکار عمومی ترکیه و به ویژه بخش‌های ملی‌گرای آن و توجیه سیاست‌های مداخله‌جویانه‌ی سران آک پارتی در سوریه است. پس از آغاز حملات هوایی روسیه علیه تروریست‌های سوریه از 30 سپتامبر 2015، مورد حمله قرار گرفتن غیرنظامیان ترکمن سوریه به یکی از محورهای مورد تاکید بنگاه‌های خبرپراکنی دولت ترکیه تبدیل شده است. در مورد درگیری‌ها بین نیروهای حزب اتحاد دموکراتیک کردستان سوریه که جناح سوری پ.ک.ک محسوب می‌شوند با نیروهای ترکمن نیز اخبار زیادی مخابره میشود. نباید فراموش کرد که دولت ترکیه حزب دموکراتیک کردستان سوریه و نیروهای نظامی آنرا یکی از دشمنان خویش در منطقه برمی‌شمارد و یکی از کارکردهای مورد انتظارش از شبه‌نظامیان ترکمن رویارویی با نیروهای مذکور است. اخبار در مورد ترکمنهای سوریه به نقل از بی‌شمار نامی که به عنوان عضو یا مشاور مجلس ترکمن، فرمانده بریگاد ترکمن و یا سایر عناوینی که در نهادسازی‌های ترکیه در قالب فعالان ترکمن برساخته شده‌اند، ذکر می‌شوند. یکی از دستاویزهای دولت ترکیه برای ایجاد منطقه‌ی به اصطلاح امن در خاک سوریه و پیشبرد اهداف تجاوزکارانه‌ی خود در خاک سوریه موضوع امنیت مناطق ترکمن‌نشین سوریه در جوار مرزهای ترکیه بوده است. مسأله‌ای که از تل‌ابیض در استان رقه تا خط جرابلس ـ اعزاز در استان حلب و همچنین مناطق شمالی لاذقیه را دربرمی‌گیرد. ایجاد منطقه پرواز ممنوع و تاسیس منطقه حائل در شمال سوریه و در صورت فراهم آمدن شرایط، الحاق آن به خاک ترکیه از اهداف اصلی دولت ترکیه در طول بحران سوریه بوده است. در واقع یکی از خطوط فشار رسانه‌ای دولت ترکیه که با تاکیدات مداوم اردوغان، داوداوغلو و چاوش‌اوغلو همراه بوده است موضوع پیشبرد راهبردهای نظامی ـ امنیتی و جغرافیایی ترکیه در سوریه به بهانه‌ی حفاظت از امنیت ترکمنهای این کشور بوده است.
وجه سیاسی
آنکارا در طول بحران سوریه ضمن تاسیس گردان‌های پرشمار از نیروهای ترکمن و مدیریت و هدایت آنها، در زمینه بهره‌برداری‌های سیاسی از نیروهای ترکمن نیز دست‌کم دو سیاست توامان را به پیش برده است. یکی نهادسازی با تابلوی ترکمنهای سوریه جهت استفاده‌های فعلی و همچنین بکارگیری آنها در بزنگاه‌های چانه‌زنی‌ها و تصمیم‌گیری‌های منطقه‌ای و جهانی در مورد سرنوشت سوریه و زمینه‌سازی برای مجزا کردن مناطق ترکمن‌نشین شمال سوریه از این کشور و از سوی دیگر جانشانی ترکمن‌ها در موقعیت‌های کلیدی و عالی در تشکیلات سیاسی اپوزیسیون سوریه جهت تضمین نفوذ سیاسی خود در ساختارهای احتمالی سوریه‌ی آینده بوده است. تشکیل مجلس ترکمنهای سوریه تحت عنوان پلت‌فرم ترکمنهای سوریه توسط دولت ترکیه در دسامبر 2012 با هدف تجمیع کنشگران سیاسی ترکمن مخالف دولت اسد به انجام رسید. در دومین گردهمایی این مجلس در 30 مارس 2013 که با حضور رجب طیب اردوغان، احمد داوداوغلو و جورج صبره (رئیس وقت شورای ملی انقلابیون و مخالفین سوریه) برگزار شد، بلوک ترکمن سوریه و حرکت دموکراتیک ترکمنهای سوریه در قالب مجلس ترکمنهای سوریه با هدف مشارکت موثرتر ترکمن‌ها در نهادهای سیاسی مخالفان دولت سوریه با یکدیگر متحد شدند. هدفی که بخشی از آن با جانشانی خالد خوجا به عنوان یک فعال سیاسی ترکمن در رأس ائتلاف ملی انقلابیون و مخالفین سوریه در 4 ژانویه 2015 محقق شد. در واقع تکیه زدن یک چهره‌ی ناشناس که سوابق سیاسی وی محدود به دو مرتبه دستگیری در سوریه در دوره حافظ اسد و تحصیل رشته داروسازی در دانشگاه ازمیر و مشارکت در فعالیت‌های سیاسی مخالفین دولت سوریه از 2011 به این سو میشود و متعلق به یکی از کوچک‌ترین اقلیت‌های قومی سوریه، بر مهم‌ترین تشکیلات سیاسی مخالفین سوریه و جایگاهی که چهره‌هایی شناخته‌شده نظیر معاذ الخطیب (امام جماعت سابق مسجد اموی دمشق)، جورج صبره (فعال سیاسی باسابقه) احمد الجربا و هادی البحره آنرا اشغال کرده بودند را باید موفقیتی بزرگ برای دولت ترکیه در زمینه‌چینی‌هایش برای سهم‌خواهی و اعمال نفوذ بر آینده‌ی سیاسی سوریه در صورت تحقق سناریوهایش در تضعیف روزافزون دولت قانونی دمشق عنوان کرد. از سوی دیگر چنان‌که ابتدا اشاره شد بخشی از نهادسازی‌های ترکیه در قالب تشکیلات ترکمن‌ها معطوف به هدف تجزیه سوریه می‌باشد. نباید از خاطر برد که چندی است برخی رسانه‌های ترکیه از حلب و ادلب و شمال لاذقیه به منزله‌ی استان هشتادودوم ترکیه نام می‌برند
وجه نفوذی
در حالی‌که بر اساس برخی شواهد رسانه‌ای و به گفته‌ی سیدعلی قائم‌مقامی در گفتگو با موسسه آینده‌پژوهی جهان اسلام، شماری از نیروهای ترکمن حاضر در صف گروه‌های مختلف تروریست در سوریه در حال انجام خدمات نظامی ـ اطلاعاتی به ترکیه هستند و نقش هماهنگ‌کننده میان گروه‌های مذکور و حامیان ترکیه‌ای آنها را بر عهده دارند، باید توجه کرد که این دست همکاری‌ها به اعتراف یکی از فرماندهان گردان‌های ترکمن فعال در سوریه دارای سوابق پیشینی هم است. برای مثال عمر عبدالله فرمانده تیپ سلطان عبدالحمید در 29/1/1394 در گفتگو با خبرگزاری آناتولی گفته بود: «هنگامی‌که پ.ک.ک در سال 1992 تلاش کرد که در کوهستان ترکمن مستقر شود، موضوع را به اطلاع ترکیه رساندیم. رژیم اسد نیز ما را متهم به جاسوسی کرده و 640 ترکمن با تحصیلات عالیه را بازداشت و به مدت هفت سال زندانی کرد.» نباید از خاطر برد که گردان‌های ترکمن سوریه متحد ارتش آزاد سوریه، احرارالشام و جبهه النصره هستند و حضور آنان در جمع گروه‌های مذکور که آنان نیز مورد حمایت رسمی آنکارا قرار دارند، شاهدی بر حرف‌شنوی و هماهنگی آنان با سیاست‌ها و دستورات آنکارا است.
وجه فرقه‌ای
در حالی‌که بهره‌برداری‌های دولت آنکارا از مولفه‌ی ترکمن به سوریه محدود نمی‌شود و یکی از بهانه‌های حضور نظامی ترکیه در شمال عراق حمایت از ترکمنهای عراق است و برخی نمایندگان ترکمن پارلمان عراق به تریبون حمایت و توجیه سیاست‌های آنکارا در قبال عراق و سوریه تبدیل شده‌اند، اما وقتی نوبت به درگیری‌های رخ داده بین ترکمنهای شیعه و نیروهای کرد تحت حمایت اقلیم خودمختار کردستان عراق می‌رسد، رسانه‌های مورد حمایت دولت ترکیه به بازتاب اخبار منابع کرد می‌پردازند. رفتاری که در بازتاب خبری وقایع توزخورماتو به روشنی قابل مشاهده است. رویکردی که نشانگر اولویت‌های سیاسی و فرقه‌ای بر ادعاهای برخاسته از اشتراکات قومی و زبانی در نگاه دولت آنکارا به وقایع منطقه است.
فرجام سخن
در تحلیل رویکردهای دولت آک پارتی ضمن لحاظ کردن اولویت منافع امنیتی و نظامی و اقتصادی این دولت در رفتار منطقه‌ای آن و اراده‌ی معطوف به استفاده‌ی حداکثری از کلیه امکانات و منابع بالقوه و بالفعل در جهت نیل به اهداف مذکور، باید توجه داشت که ادعاهای نوعثمانی‌گرایانه‌ی دولت آنکارا در برخی موارد از اسلاف عثمانی آن نیز پیشی می‌گیرد. چنان‌که دولت عثمانی مدعی حاکمیت بر کلیه‌ی ترک‌زبانان منطقه نبود و درگیری‌های آن با سلاطین ترک‌زبان مملوک مصر و شام که در نهایت به سقوط دولت ممالیک منجر شد یکی از برهه‌های مهم تاریخ تکاپوهای عثمانی است و در عین حال که پس از سقوط ممالیک، در مناطق تحت سلطه‌ی عثمانی مثلا در ایالت حلب در نزدیکی مرکز خلافت، ترکمنهای شام تن به قیمومیت عثمانی دادند اما چنان‌که پیش‌تر اشاره شد در وضعیتی از خودمختاری به سر می‌بردند. اما جالب این است که دولت آک پارتی به گونه‌ای رفتار می‌کند که گویا در جایگاه مدعایی خویش به عنوان وارث عثمانی‌ها، قیم کلیه‌ی ترک‌زبانان در مناطق پیرامونی نیز است و این نوعی تحریف جدی تاریخ و دمیدن بر مولفه‌های قومی‌ای است که نه تنها با شواهد تاریخی بلکه با ادعاهای اسلام‌گرایانه‌ی آک پارتی فاصله‌ی بعیدی دارد. در موضوع ترکمنهای سوریه نیز رفتار آک پارتی به گونه‌ای است که یک اقلیت باسابقه در سوریه را به منزله‌ی عامل خویش در جبهه‌ی نبرد علیه دولت قانونی به نمایش گذاشته است و با رفتارهایی نظیر نشاندن چهره‌ای نظیر خالد خوجا در رأس تشکیلات سیاسی مخالفان سوریه حساسیت‌هایی را برانگیخته است، رفتارهایی که تاثیرات و تبعات منفی آن در آینده روشن خواهد شد. اقدامات دولت ترکیه نظیر جابجایی و اسکان جمعیتی از اویغورهای چین در شمال سوریه و تلاش آشکار در جهت تغییر بافت و ساختار جمعیتی در مناطق شمالی سوریه را نمی‌توان غیر از اقداماتی منافی حق حاکمیت و تمامیت سوریه ارزیابی کرد. رویکردهایی که کارنامه و الگوی رفتاری دولت آک پارتی را در چشم همسایگان آن بسیار ناگوار جلوه می‌دهد.
منبع: همشهری دیپلماتیک، نشریه سیاسی ـ تحلیلی، دوره جدید، شماره 89، زمستان 1394، ص 115ـ112
https://ccsi.ir//vdcb00b8.rhb5zpiuur.html
اشتراک گذاری :
ccsi.ir/vdcb00b8.rhb5zpiuur.html
ارسال نظر
کليه حقوق اين سايت متعلق به بنياد مطالعات قفقاز بوده و استفاده از مطالب آن با ذکر منبع بلامانع است.
