جنگ در ناحیه قره باغ کوهستانی یا آرتساخ باستانی به تعبیر ارامنه  به مثابه زخم کهنه ای می باشد که گهگاه سرباز می کند و آشوب و بازتولید نفرت را متوجه ساکنان این ناحیه می گرداند.
باتوجه به سابقه ی منازعات در منطقه ناگور قره باغ ،باید اذعان نمود که علل و عوامل درگیریهای نظامی در این منطقه صرفا به ریشه ها و عناصر داخلی تشکیل دهنده ی بحران باز نمی گردند.
از این رو حضور و مداخله ی قدرتهای منطقه ای و فرامنطقه ای بویژه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، موجب گردیده است که عوامل بیرونی نیز همچون بازیگران داخلی اثرات مثبت و منفی خود را بر روند شکل گیری و تشدید بحران در قره باغ  برجای بگذارند.
بنابراین بررسی علل بحران قره باغ و دلایل نهاینه شدن بحران وابسته به متغیرهای متعددی می باشد که شناخت و بررسی هریک از آنها خواهد توانست در فهم عمیق بحران مذکور موثر واقع گردد.
در نوشتار حاضر رویکرد تحلیلی و توصیف داده ها در قالب واکاوی بحران در ادوار تاریخی مورد نظر نگارنده بوده است.
پیشینه تاریخی بحران و دلایل پیوستگی آن:
بطور کلی علل و عوامل متعددی در خصوص شکل گیری و همینطور پیوستگی تاریخی منازعه قره باغ وجود دارد که در برگیرنده زمینه های درون سیستمی و برون سیستمی گوناگون می باشد.
لازم بذکر است که نبرد بر سر منطقه ی قره باغ میان دو طرف آذری و ارمنی به دهه ها و حتی سده ی گذشته باز می گردد.
پس از سقوط امپراتوری تزاری روسیه تا به قدرت رسیدن بلشویک ها در روسیه، دوره حاکمیت مشترک سه جانبه کشورهای قفقاز جنوبی ابتدا در قالب کنفدراسیون متشکل از نمایندگان آذربایجان،ارمنستان و گرجستان با تشکیل مجلس سئیم به عنوان پارلمان دولت ماورای قفقاز محقق گردید. سپس دوران کوتاه مدت استقلال هریک از کشورهای مذکور در قالب دولت های مستقل ملی و اشغال مجدد این مناطق توسط روسیه شوروی می باشد که بررسی ادوار مذکور لازمه فهم صحیح تحولات قره باغ محسوب می گردد.
جدای از حوادث مارس 1917 در باکو که به عنوان انتقام ارامنه با کشتار مسلمانان آذری این شهر به تلافی همکاری آذری ها با قوای عثمانی در کشتار و اذیت و آزار ارامنه ی شرق آناتولی و قفقاز یاد می گردد.وجود شووینسم و ناسیونالیسم افراطی از سوی برخی از ارامنه و ادعاهایی مبنی بر احیای ارمنستان باستانی بزرگ  را می توان درکنار  ظهور هویت های خودساخته ملی تحت عنوان ملت ترک آذربایجان  متاثر از آرا مکتب پان ترکیسم به عنوان عناصر بحران زا از سوی هر دو طرف آذری و ارمنی اشاره نمود.
همچنین ترسیم مرزبندی های استعماری دوران استالین،عامل دیگری است که بجای حل و فصل منازعات ،مبادرت به نهادینه سازی آن نموده است. قرارگرفتن منطقه قره باغ با داشتن اکثریت جمعیت ارمنی در قلمرو جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان ،نه تنها برای همیشه تکلیف این نزاع  را یکسره ننمود؛بلکه به آن استمرار بخشید. کشتار ارامنه توسط آذری ها در سومگاییت در سال 1988 و عدم پاسخگویی مناسب از سوی دولت شوروی، موجب گردید در سالهای پس از استقلال نیز، حوادث خونین دیگر مانند کشتار اهالی روستای خوجالی توسط ارتش ارمنستان در قالبی جدید تکرار شود.
عوامل بیرونی:بازیگران منطقه ای و فرامنطقه ای
همچنین باید خاطر نشان نمود که نقش مداخله جویانه برخی از دولت های منطقه ای و فرامنطقه ای در منازعه قره باغ ،اغلب بجای توقف جنگ و ترغیب طرفین به برقراری صلح، از سایر عوامل تداوم نزاع میان ارمنستان و آذربایجان  می باشد.
لذا در همین راستا نقش گروه مینسک و نهادهای بین المللی نیز علیرغم تلاش برای ایجاد صلح و عدم از سرگیری مجدد درگیری نیز نتوانست آن طور که انتظار میرفت دو کشور را به یک تفاهم و راه حل نهایی مشترک در خصوص مسئله ی قره باغ برساند.
نبود انعطاف پذیری از سوی دو طرف باعث گردیده است تا  هریک از آنها با بهانه تراشی های گوناگون موجب شروع دوباره جنگ در این منطقه بشوند.لذا همین امر خود دال بر وجود ابهام در خصوص سرنوشت قره باغ  در طول سالیان متمادی بوده است.
از طرف دیگر حضور مخرب برخی از دولتهای خارجی همچون ترکیه به منظور حمایت همه جانبه نظامی و تسلیحاتی از جمهوری آذربایجان ،خطرمداخله ی نظامی سایر بازیگران منطقه ای همچون روسیه را ،با خاصیت تبدیل شدن منطقه قره باغ به میدان رقابتهای نظامی قدرتهای همسایه محتمل نموده است.
اخبار حاصله از سوی وزارت دفاع ارمنستان مبنی بر انهدام جنگنده ی سوخو-25 نیروی هوایی این کشور توسط جنگنده اف -16 ارتش ترکیه و اعزام برخی از شبه نظامیان سلفی سوری مورد حمایت دولت آنکارا به قره باغ از جمله شواهدی بر دخالت مخرب دولت ترکیه در حمایت از باکو می باشد.
این در حالی است که برخی کشورها همچون ایران ضمن تلاش برای ترغیب طرفین به برقراری آتش بس و علاقه مندی نسبت به حضور میانجی گرانه ی خود در حل و فصل مناقشه ی مذکور،رویکردی متفاوت داشته است.همچنین برخی از چهره های سیاسی دیگر همچون رمضان قدیروف رئیس جمهوری خودمختار چچن با دعوت از دو کشور برای حل و فصل این منازعه برای همیشه میان دو کشور ارمنستان و آذربایجان از طریق گفتگو خواستار توقف جنگ افروزی گردیده است.
دولت روسیه نیز که کماکان منطقه ی قفقاز جنوبی را به عنوان یکی از بخش های حوزه ی خارج نزدیک خود تلقی می کند؛علیرغم دعوت از دو طرف برای برقراری آتش بس و مذاکره،تسلیحات نظامی کمکی خود را به ارمنستان ارسال کرده است که از عمل مذکور اغلب به پاسخی در برابر مداخله جویی ترکیه در قفقاز یاد می گردد.
نتیجه گیری:
بطور کلی باید اذعان نمود تا رسیدن به یک توافق جامع و پیمان صلح میان دو کشور ،فاصله ی طولانی مدتی باقی مانده است. چنانچه در صورت اعلام آتش بس مجدد نیز ،مناقشات بر سر حاکمیت قره باغ با توجه به ویژگی های تاریخی و ژئوپلیتیکی موجود کماکان قابلیت تبدیل شدن به درگیری مجدد میان دو کشور و حتی دخالت قدرتهای گوناگون منطقه ای و بین المللی را خواهد داشت.لذا با توجه به همسایگی ناحیه قره باغ با کانون های بحران منطقه ای همچون قفقاز شمالی و چچن و همینطور مداخله گری های مخرب برخی از همسایگان همچون دولت ترکیه با ارسال برخی از نیروهای شبه نظامی سوری تحت حمایت خود به منطقه، احتمال وسعت یافتن دامنه ی بحران به کشورهای همجوار وجود خواهد داشت.لذا به زعم برخی از کارشناسان و همینطور مقامات سیاسی همچون آرمن سرکیسیان رئیس جمهوری ارمنستان،ادامه درگیری ها در قره باغ قابلیت تبدیل به بحرانی همچون جنگ داخلی در سوریه را دور از ذهن نگاه نمی دارد.
 
پایان
منابع
کتابها:
1.کاظم زاده،فیروز،قفقاز در کشاکش جنگ و انقلاب(1917-1921)،مترجم:سیروان خسروزاده،تهران:پردیس دانش،چاپ اول:1364
2.واند،زاره،افسانه پان تورانیسم،ترجمه محمدرضا زرگر،تهران،انتشارات بینش با همکاری انتشارات پروین،چاپ اول:پاییز 1369
3.واعظی،محمود،ژئوپلیتیک بحران در آسیای مرکزی و قفقاز،تهران:دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی،تابستان:1387
4.کتاب کشورهای مستقل مشترک المنافع(ویژه تحولات روسیه و قفقاز)،موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر تهران،چاپ اول:فروردین 1389
5. کوزه گر کالجی،ولی،مجموعه امنیتی قفقاز جنوبی،تهران،پژوهشکده مطالعات راهبردی،چاپ دوم:1396
6-کایالوف،ژاک،نبرد سردار آباد (ارمنستان 23 مه 1918) ،ترجمه ی کاوه بیات ،تهران:انتشارات پردیس دانش،چاپ اول:1393
 
سایت های خبری:
خبرگزاری های داخلی:
1،.در قره باغ چه می گذرد؟تحولاتی جدید در مناقشه ای قدیمی: ولی کوزه گر کالجی ،تاریخ انتشار:سه شنبه 8 مهر 1399 ساعت 12:31،
http//www.iras.ir
.رئیس شورای امنیت ملی جمهوری خودخوانده قره باغ:اختلاف بین قره باغ و ایروان یک حقیقت است.12 خرداد 13982
http//www.tasnimnews.com
رد پای اسرائیل در قفقاز جنوبی،شناسه خبر:4717،دوشنبه 7/8/1398 ،دنیای اقتصاد روزنامه صبح ایران،.3
 
خبرگزاری های بین المللی:
 
1-Armenia to open embassy in Israel after years of distant relations ,September 19,2019,6:52
http//www.i24news.com
2-President Sarkissian challenges Israel to recognize genocide, January 23, 2020
http//www.Asbarez.com
**نویسنده / جواد پسندیده  (کارشناس و تحلیلگر مسائل اوراسیا)